215مقام او بود، تعيين كرد؛ اما در واقع تمام امور ديوانى، كشورى و لشكرى با فرهادميرزا بود و نايب‌السلطنة حقيقى، او بود. پس از پنج ماه مسافرت شاه به فرنگ و ورودش به تهران، بار ديگر معتمدالدوله بى‌كار ماند و حكومتى به او سپرده نشد و حكمرانى كردستان هم كه پيش از احضار به تهران با او بود، ضميمه كرمانشاهان گشت و به امامقلى ميرزا عمادالدوله واگذار شد. ¹برخى منابع گفته‌اند كه فرهادميرزا بار ديگر به حكمرانى كردستان و همدان منصوب شد، امّا چون شايع كردند كه با مظفرالدين‌ميرزا روابطى دارد، از حكومت اين منطقه عزل و به تهران فراخوانده شد.

فرهادميرزا در رجب المرجب 1292 از تهران به حجاز رفت تا حجّ به جا آورد. اين سفر عبادى و زيارتى او حدود يك سال طول كشيد و در ربيع‌الثانى 1293 از سفر حج تمتع بازگشت و وارد تهران شد. پس از رفع سوء ظن از او، بار ديگر به سمت حكومت منطقه فارس برگزيده شد و كوشيد تا نظم و انضباط را در آن قلمرو برقرار سازد. ²به گفته مؤلف «مكارم‌الاثار» موفق شد در فارس رسوم حسنه متداول نمايد و ياغيان آن ولايت را كه موجب زحماتى براى دولت و ملت گرديده بودند، دفع و رفع نمايد. ³در سال 1298 ق كه قلمرو فارس ضميمه حكومت مسعودميرزا ظل‌السلطان گرديد، معتمدالدوله به تهران احضار شد و در شوراى وزرا شركت داشت. وى تا پايان عمر از كار و خدمات دولتى كناره گرفت. ⁴

خصال، رفتار و مواضع پسنديده

خصال، رفتار و مواضع پسنديده

فرهادميرزا از نادر رجال دربار قاجاريه است كه به رغم فراهم بودن امكانات رفاهى و دنيوى و اين كه ساليانى از عمرش به حكمرانى در دستگاه اين سلسله گذشت و اسباب و لوازم قدرت از هر جهت برايش مهيا گشته بود، در فضايل اخلاقى به كمالاتى آراسته بود و نسبت به ديگر شاهزادگان و حاكمان مستبد و خودسر قاجار، امتيازاتى در خور تحسين داشت. به گفته مهدى بامداد، يكى از چهار شاهزاده فاضل قاجاريه است. آن سه نفر ديگر عبارتند: از عليقلى‌ميرزا اعتضادالسلطنه، بهمن‌ميرزا و ابوالحسن ميرزا. ⁵نادرميرزا درباره معتمدالدوله اين‌گونه با افسوس مى‌گويد:

اى كاش چون اين شاهزاده عالم فاضل، هزار نفر در دوره قاجار مى‌بود كه به اين خاندان قوت و نيرو و افتخار مى‌داد و باعث زينت كارگزاران ايرانى مى‌گرديد. ⁶