20است. آن‌چه در پى خواهد آمد شناخت اجمالى بازار خدمات حج است كه مى‌تواند ما را در شناخت ابعاد اقتصادى حج و به طور كلى ابعاد حج يارى رساند. شناخت گردشگرى مذهبى مى‌تواند يكى از مهم‌ترين بخش‌هاى اقتصاد اسلامى را روشن كند. بخشى از آن‌چه به‌عنوان اقتصاد اسلامى مطرح است تحت تأثير اعمال عبادى است. وجود زيارت‌گاهها و مساجد و اماكن مذهبى، بازار خدمات مذهبى را رقم مى‌زند و اين بازار از مواردى است كه در درون دين شكل گرفته است.
در اقتصاد اسلامى گاه چارچوب‌هايى در مورد توليد يا مصرف يا غير آن مطرح مى‌شود. مردم كه در صدد توليد يا مصرف هستند در چارچوب شرع فعاليت مى‌كنند. كشاورزى، صنعت و خدمات در حدود شرع شكل مى‌گيرد و آثار آن معلوم مى‌شود. تفاوت كشاورز مسلمان با غير مسلمان در همين است كه كشاورز مسلمان اصولى را مراعات مى‌كند كه ممكن است غير مسلمان مراعات نكند ولى لزوما شيوه توليد تغيير نمى‌كند ولى گاه در درون شرع امورى ذكر مى‌شود كه جريان تازه‌اى از توليد يا مصرف را به راه مى‌اندازد.
حج از مواردى است كه به واسطه دستور شرع انجام مى‌گيرد، خدمت جديدى در ابعاد جديدى رخ مى‌دهد و لازم است در تحقق آن مسلمانان شركت كنند. در واقع خدمت جديدى در بازار خدمات، بايد به جهت انجام فريضه شكل گيرد. مشابه آن در مورد نماز جماعت، روزه، زكات و وقف است. با توجه به لزوم برپايى شعائر دينى خدمات و كالاهايى براى تحقق آن لازم است كه توليد كنندگان آن را توليد كنند، با تقاضاى مسلمانان نسبت به آن كالا و خدمات براى انجام شعائر دينى و عرضه آن توسط توليد كنندگان بازار شكل مى‌گيرد. اگر توليد و تقاضاى آن مجانى باشد، به‌صورت امر خيريه و بخش سوم اقتصاد است و اگر قيمت داشته باشد بازار بخش خصوصى شكل مى‌گيرد.
اگر حج، واجب نمى‌شد نه چنين مردم مشتاقانه به آن منطقه حركت مى‌كردند و نه مكه و مدينه توسعه زيادى پيدا مى‌كرد و نه درآمد زيادى براى حج پس‌انداز مى‌شد. البته واجب نبودن باعث تعطيلى نمى‌شود كما اين‌كه امروزه زيارتگاه‌هاى متعددى هست كه جنبۀ وجوبى ندارند ولى رفت و آمد به آنان زياد است، ولى ترديدى در اثرگذارى وجوب حج نيست؛ به‌ويژه آن‌كه منطقه مكه از هيچ امكانات طبيعى برخوردار نيست و تنها عاملى كه افراد را به آن مى‌كشاند امر معنوى است. امروزه گرچه امكانات فراوانى براى زوار فراهم نشده ولى در طول تاريخ، مكه هميشه از كمبود آب در مضيقه بوده و گرماى آن بسيار آزار دهنده است.
ازاين‌رو شعائرى مثل حج ابعاد جديدى از اقتصاد اسلامى را شكل مى‌دهد كه متفاوت از بخش‌هايى است كه با ديگر اقتصادها مشترك است. اقتصاد حج از مختصات اقتصاد اسلامى است و آثار آن متفاوت از ديگر امور است.