39
واقع‌گرايى در بررسى دينِ حق
كسى كه مى‌خواهد با واقع‌نگرى كامل، به دور از مسلّمات و پيش‌فرض‌هاى موروثى خويش، به حقيقت دست يابد و در ادله و حجت‌هاى آن با تعمق بينديشد، بايد امورى اين چنين را در نظر داشته باشد:
1. احتمال خطا و اشتباه از هركس
انسان بايد از همان ابتداى كار، بر اين باشد كه در هر عقيده و مرامى - هر اندازه كه پيرو داشته باشد - احتمال خطا وجود دارد؛ زيرا وجود عقايد گوناگون در ميان مردم، به خاطر اختلاف و گوناگونى سطح نژادى، فكرى و فرهنگى آنها نيست، بلكه عقايد و آيين‌هاى ناسازگار و متناقض بسيارى هستند كه افرادى از اقشار مردم با سطح بالاى معرفتى و فرهنگى، از قوميت‌ها و سرزمين‌هاى مختلف را جذب كرده‌اند و اين نشان مى‌دهد كه خطاى در عقيده، از هركسى و در هر سطحى ممكن است.
علاوه بر اين، نبايد حسن ظن به پيروان يك عقيده و آيين، با هر شأن و مقامى، ما را بر آن دارد كه عقايد دينى ايشان را درست دانسته و دربارۀ آنها احتمال خطا ندهيم. بلكه نخست بايد با واقع‌گرايى كامل، در اصول عقايد و دليل‌هاى ايشان بينديشيم تا درستى آنها بر ما معلوم شود. سپس دربارۀ پيروان آن آيين، به درست‌انديشى يا خطاكارى و هدايت يا گمراهى‌شان حكم دهيم؛ همچنان‌كه اميرمؤمنان على(ع) فرمود: «حق را بشناس، اهلش را مى‌شناسى». 1
حارث بن حوط به اميرمؤمنان على(ع) عرض كرد: «آيا فكر مى‌كنى كه من گمان دارم برپاكنندگان جنگ جمل، بر گمراهى‌اند». حضرت(ص) فرمود: «اى حارث! تو حق را نشناخته‌اى تا اهلش را بشناسى و باطل را نشناخته‌اى تا اهلش را بشناسى». 2