33باشد. استطاعت علمى يعنى چه بايد بكند و استطاعت اخلاقى يعنى آن‌چه را مى‌داند چگونه انجام دهد. در شريعتى كه دربارۀ اخلاق عملى آن، كتاب‌هايى مانند مَحَجَّةُ الْبَيْضا و إِحْيَاء عُلُوم الدِّين و مِعْرَاجُ السَّعاده و كيمياى سعادت نوشته شده است، در دينى كه طلب علم را بر هر مسلمان واجب كرده است، مسلماً بايد اين استطاعت پيش از بلوغ فراهم گردد و يا لا اقل به تدريج در مدتى نه بسيار طولانى آماده شود، اما متأسفانه بسيارى از برادران مسلمان، بدين دو امر مهم توجه ندارند. زائران خانۀ خدا به‌طور معمولى هنگامى استطاعت مالى پيدا مى‌كنند كه بيش از نيمى از عمر طبيعى را پشت سر گذارده‌اند؛ يعنى در سنين بالاتر از چهل سالگى. در چنين وقتى به فكر يادگرفتن مسائل حج مى‌افتند، آن هم در روزهايى معيَّن و در ساعت‌هايى محدود. مى‌دانيم در چنين دوره از زندگى تعليم گرفتن دشوار است و آن‌چه روحانيان گروه‌هاى حج مى‌خواهند تقريباً محال.
به چشم خود ديدم كه يكى از روحانيان با چه زحمتى مى‌كوشيد تا به برادران افراد گروه، كه مسؤوليت ارشاد آنان را عهده‌دار شده بود كلمات تلبيه را بياموزد. دشوارى كار تنها در آموختن واجبات حج؛ يعنى همان اعمال و گفتار