7
آداب الحرمين
اعمال و آدابى كه هنگام زيارت خانۀ خدا در مكّه و حرم پيامبر خدا (ص) در مدينه انجام ميگيرد. مناسك حج و آداب زيارت هم در همين مورد است. از آن‌جا كه دانستن اين آداب و سنن و عمل به آنها، موجب بهره‌مندى و ثواب بيشتر مى‌شود، رعايت آنها بسيار پسنديده است. كتابهايى نيز در همين موضوع نگاشته شده كه بر اساس روايات، آداب و مستحبّات زيارت را در دو حرم شريف ياد شده تبيين كردهاند. در اين‌گونه كتابها، اعمال حج و واجبات آن، دعاهاى خاصّ آن ايام و اماكن و ادعيه مخصوص زيارت حرم حضرت رسول (ص) و ائمّه بقيع و شهداى احد و. . . ذكر شده است.
آداب زيارت
تشرّف به حرمهاى معصومين (ع) كه يكى از سنن دينى و مورد سفارش فراوان است، آداب خاصى دارد. مراعات اين آداب، هم نشانۀ معرفت و ادب و حقشناسى نسبت به مدفونين در آن حرمهاست و هم مايۀ ثواب و اجر الهى است؛ مسائلى از قبيل: غسل زيارت، با وضو بودن، پوشيدن لباس تميز و آراسته و مرتب بودن، خضوع و خشوع در حرمها و هنگام زيارت، ذكر گفتن، خواندن اذن دخول، بوسيدن ضريح مطّهر و رعايت ادب نسبت به قبور امامان و امامزادگان، پرهيز از كارهاى لغو و جدل با ديگران، اجتناب از مزاحمت براى زوّار، خواندن زيارت‌نامه، خواندن دعا و تلاوت قرآن و نماز گزاردن در كنار قبر از جملۀ «آداب زيارت» به شمار ميرود1. اين آداب، هم در سيرۀ معصومين نقل شده و هم عالمان و عارفان صاحبدل در زيارت خويش، مقيد به مراعات آنها بودهاند.
آستان
آستان يا آستانه، به معناى درگاه و عتبه و ساحت است؛ جايى كه براى ورود به يك خانه يا قصر يا حرم، كفشها را درمى‌آورند. به كفش‌كن هر عمارت نيز «آستانه» گويند. به حرمهاى مطهّر امامان و امامزادگان آستان گفته ميشود؛ چون عظمت و حرمت دارد و براى ورود به آن بايد اذن طلبيد و شرط ادب را به جا آورد. به حرم حضرت رضا (ع) «آستان قدس رضوى» و به حرم حضرت معصومه (س) آستانۀ آن حضرت گفته ميشود. در كتب لغت و در اصطلاح مسلمانان هند و پاكستان نيز كلمۀ آستانه به حرمها و زيارتگاهها اطلاق ميشود.
آستانبوسى
بوسيدن آستانۀ حرم، كنايه از رفتن به زيارت يكى از معصومين و امامزادگان، يا مشرّف شدن به خدمت شخصى بزرگوار و محترم است. بوسيدن درگاه حرمها نشانۀ ارادت به صاحب بقعه، به شكرانۀ توفيق زيارت است و زائرى كه بر درگاه حرم بوسه ميزند، عشق و تواضع خود را به صاحب آن نشان مى‌دهد. بوسه زدن بر آستان حرمها يكى از آداب زيارت است و به آن «عتبه بوسى» نيز گفته ميشود. قداست آستانهها به سبب جايگاه رفيع كسانى است كه در آن بقعه‌ها آرميدهاند.
ببوس اى خواهرم قبر برادر
شهادت، سنگ را بوسيدنى كرد
احرام
به معناى محرم شدن و بعضى كارها را بر خود حرام كردن و يكى از واجبات در زيارت خانۀ خداست. كسى كه به سفر حج و عمره ميرود، براى ورود به مكّه بايد در يكى از ميقاتهاى تعيين شده محرم شود. احرام با گفتن «لبّيك اللّهم لبّيك. . .» تحقق ميپذيرد كه به آن «تلبيه» گويند. مردان هنگام احرام بايد لباسهاى عادى خود را درآورند و با پوشيدن دو پارچه يا حولۀ خاص و دوخته نشده، لبّيك بگويند. با گفتن تلبيه، برخى از كارها بر حاجى و معتمر حرام ميشود كه به آنها «محرّمات احرام» گفته ميشود. احرام تنها در سفر زيارتى خانۀ خداست، نه در زيارتها و زيارتگاههاى ديگر؛ ولى در تعبيرات شاعرانه، هر قصد و آهنگى براى ديدار محبوب نيز احرام شمرده ميشود. به قول حافظ:
حافظ، هر آن‌كه عشق نورزيد و وصل خواست
احرام كعبۀ دل و جان به وضو ببست