33مراحل و اعمال و مناسك حج، همچنان ادامه مى‌يابد و در تمامى حالات حج، شخص حج گزار جذبۀ آن را احساس مى‌كند.
حج، با چنين بعد وسيع معنوى و جذبۀ عظيم روحانى، دورۀ كاملى از خود سازى و رياضت و رهبانيتى است در جهت ويرايش از ناخالصيها و آرايش به مظاهر اسماء و صفات الهى. آنگونه كه رسول خدا - ص - هنگامى كه از رهبانيت سؤال شد، فرمود:
«اَبْدَ لْنٰا بِهَا الجِهٰادَ وَ التَّكْبيرَ عَلىٰ كُلِّ شَرَفٍ» يعنى الحج.» 1«ما به جاى رهبانيت جهاد را برگزيده‌ايم و از هر شرفى فراتر رفته‌ايم.» مقصود از جهاد همان حج بوده است.»
از اين روست كه در تلبيه، كه در حكم تكبيرةالاحرام نماز در حج است، به صورتى ممتاز و آشكار مى‌گوييم: «لَبَّيْكَ.. تَعَبُّداً وَ رِقّاً»، «آمدم خدا!... چون بنده‌اى دربند.» 2اين است گوشه‌اى از بعد معنوى و تربيتى حج كه اسلام واجب نموده و پيامبر آن را انجام داده و سيرۀ ائمۀ دين بر آن استوار بوده است.
بى‌شك هر گونه حجى كه فاقد اين روح و مغز باشد و فاقد چنين معنويت و پاكى خلوص و ارتقاى روحانى باشد، به هر اندازه هم با شكوه و جلوۀ ظاهرى و پر زرق و برق برگزار گردد، ضجيجى بيش نخواهد بود.
در اينجا ما لحظه‌اى بحث را متوقّف مى‌كنيم و از پيشگاه همۀ انديشمندان اسلامى و علماى دلسوز دين و مسلمانان غيور و علاقه‌مند به اسلام و سرنوشت مسلمانان سؤالى مى‌كنيم و آنگاه پيشنهادى عرضه