34مى‌داريم:
با نگاهى واقع بينانه و عارى از هر نوع دسته بندى و گروه گرايى، نيك بنگريم كه آيا سيل انسانهاى تشنۀ اسلام و دلباخته به شريعت پيامبر اكرم - ص - و راهى خانه خدا، كه در اين سفر معمولاً بيشترين امكانات لازم را با خود همراه دارند، تا چه حد از اين معنويت و روحانيت برخوردارند و بار معنوى حجشان چه اندازه است؟ علماى اسلام و انديشمندان دين كه مسؤوليت ايدئولوژيكى و ارشاد و تعليم و امر به معروف ملل مسلمان را به عهده دارند، در تجهيز كاروانهاى حج به نيروى عظيم معنوى و بالا بردن فاز معنوى حج تا چه حد نقش دارند؟
دولتها و زمامداران كشورهاى اسلامى كه عملاً اختيار دين و دنياى مردم مسلمان را بدست گرفته‌اند و - در حالى كه به جز خدا و آنان كه مرضىّ خدايند، احدى حق حاكميت ندارد - در جايگاه رسول خدا - ص - و امامان و خلفاى او نشسته‌اند، در اين باره چه تدبيرى انديشيده‌اند؟ آيا خود، كه كارى از آنها ساخته نيست، در جهت هر چه بى‌محتواتر كردن حج تلاش نمى‌كنند؟ متولّيان حرمين و مدّعيان حكومت برخانۀ خدا، جز اعمال تنگ نظريهاى جاهلانه براى ايجاد تفرقه و مزاحمتهاى ناروا براى حاجيان بيت خدا و سلطۀ نامشروع برجان و مال و عِرض و شرف اين ميهمانان خدا، چه كار مثبتى در جهت تقويت بعد معنوى حج انجام داده‌اند و چه نقشى را در اين زمينه بر عهده گرفته‌اند؟ 1آرى، گاه به عنوان حفظ قداست حج و حراست از معنويت آن، از