33پرستش مى‌كردند. همچنين دو صورت از «مريم» و «مسيح» در آنجا بود كه از آن استفاده مى‌شود: نصارى نيز آنجا را مقدّس مى‌دانستند.» 1آنچه از كعبۀ معظّمه ذكر شد، مقدّمه‌و كلّياتى بود براى آشنايى مقدّماتى با اين يگانه عنصر مقدّس مسلمانان، كه تكمله‌اى بر آن در فصل بعد خواهد آمد، و البتّه هر چه گفته شود، در برابر آنچه هست و بايد گفته شود، بسيار ناچيز خواهد بود.
چو اندكى سر خُم را ز گِل كنى خالى
برآيد از سر خم، بو و صدهزار آثار
اگر درآيم، كاثار او فروشِمُرم
شمار آن نتوان كرد، تا به روز شمار
(ديوان شمس)
حجّ
بررسى و معرّفى حجّ، بدون توجّه به فضا و زمينۀ فكرى و جهان‌بينى‌اى كه آن را معرّفى و واجب نموده است، راه به جايى نخواهد برد. به اين ترتيب، براى تبيين حجّ و ويژگيها و پى‌آمدهاى آن براى انسان، آشنايى اجمالى با جهان‌بينى توحيدى و تعاليم عاليۀ اسلام و آورندۀ وحى و رسول الهى(ص) ضرورتِ تامّ دارد. على‌رغم اين ضرورت، ضمن توصيۀ مطالعۀ جزئيّات موضوعات در منابع مرتبط، در اين مجال، تنها به آن ويژگيهايى از اسلام كه اوّلاً حجّ جلوه‌اى از آنهاست، و ثانياً