155
كرخ مركز فعاليت‌هاى نواب اربعه امام زمان (عج)
على‌رغم اختناقى كه عباسيان به وجود آورده بودند، از چند سال آخر امامت حضرت جواد (عليه السلام) تشكيلات و فعاليت‌هاى وكلاى ائمه در سطحى بسيار عالى توسعه يافته بود. امام هادى (عليه السلام) نيز روابط خود را با پيروانش در نهان ادامه مى‌داد و خمس و ساير وجوه شرعى از وكلاى خود در شهرهاى گوناگون دريافت مى‌كرد. فعاليت‌هاى نظامى گروه‌هاى مختلف شيعه، عباسيان را پريشان كرده بود و آنها را به گمان متوجه ساخت كه امامان شيعه پشت سر خيزش‌هاى علويان و سادات قرار دارند، يا دست‌كم بر اثر تلاش‌هاى فكرى و عقيدتى ائمه، اين عمليات نظامى و سياسى شكل مى‌گيرد. بنابراين مقامات حكومت عباسى از سال‌هاى آغازين قرن سوم هجرى به بعد، ائمه را به اقامت اجبارى در پايتخت و زير نظر گرفتن ايشان وادار كردند. اين سياست بر امام رضا (عليه السلام) ، امام جواد، امام هادى و امام حسن عسكرى: تحميل گرديد و آن بزرگواران را به گسترش سازمان مخفى وكالت وادار ساخت تا در چنين شرايط دشوارى نيز كارآيى داشته باشد. 1
در همين حال، وجود چنين اوضاع بحرانى امام يازدهم را وادار كرد تا شيوه‌اى اتخاذ كند كه بتواند از مراقبت شديد عباسيان بر فرزندش كه بعداً امام دوازدهم و خاتم اوصيا مى‌گرديد، جلوگيرى كند؛ به گونه‌اى كه او را قادر سازد تا برنامه‌هاى خود را دور از ديد حكّام عباسى و بازرسى دقيق آنان انجام دهد. فقدان تماس مستقيم بين امام (عليه السلام) و پيروانش نقش مذهبى و سياسى وكالت را افزايش داد. به تدريج وكلاى امام تجارب ارزنده‌اى را در سازمان‌دهى پيروانشان در واحدهاى جداگانه‌اى به دست آوردند. آنان شيعيان را بر مبناى گوناگون به چهار گروه تقسيم كردند: ناحيه اول شامل: كرخ، بغداد، مدائن، سواد و كوفه؛ ناحيه دوم شامل: بصره و اهواز؛ ناحيه سوم: قم و همدان و ناحيه چهارم شامل: حجاز، يمن و مصر. 2
دوره غيبت صغرى براى سازمان وكالت و تكامل تدريجى درونى شيعيان اهميت تعيين كننده‌اى داشت. در اين دوران امام عصر (عج) فعاليت‌هاى خود را از پشت پرده غيبت انجام مى‌دادند و پيروان خود را از طريق چهار نماينده برگزيده خود رهبرى مى‌كردند كه آنان را سفرا يا نواب امام زمان مى‌ناميدند. نخستين آنان «ابوعمرو عثمان بن سعيد عمرى» از قبيله