12داده و شمارۀ 17 آن به صورت «ويژۀ سفرنامه‌ها» انتشار يافته است كه خوانندگان محترم، براى كسب اطلاعات بيشتر مى‌توانند به آن مراجعه نمايند. 1نگارنده، پيش از اين، در مورد سفرنامه‌ها، آثارى را تحقيق و به دوستداران ادب و فرهنگ تقديم كرده است كه عناوين آنها عبارتند از:
1 - سفرنامۀ ميرزا على‌خان اعتماد السلطنه.
2 - سفرنامۀ ميرزا داوود وزير وظايف.
3 - داستان باريافتگان.
آنچه در پيشديد شما است، چهارمين اثر در اين زمينه مى‌باشد كه حاوى سه سفرنامۀ حجّ و يك مقالۀ مرتبط با آن است.
* سفرنامۀ نخست كه نويسندۀ آن مشخص نيست، تأليف يكى از درباريان ناصرالدين‌شاه است كه از تعبيرات وى در لابلاى كتاب دانسته مى‌شود نزد پادشاه داراى ارج و مقام ويژه‌اى بوده است.
اين رحله‌نگار، سفر خود را در تاريخ هفتم ذى‌قعدة الحرام سال 1288ه . ق. از نجف اشرف آغاز و از مسير راه زبيده عازم بيت اللّٰه الحرام مى‌شود. ليكن از چگونگى حركت از ايران و مسيرى كه پيموده، سخنى به ميان نمى‌آورد. وى پس از گذشت سه ماه و اندى، بار ديگر به عراق بازمى‌گردد و شب اربعين - بيستم صفر - به كربلا مى‌رسد.
اين سفرنامه داراى اطلاعات جغرافيايى و مردم شناسى شهرها و روستاها و مناطقى است كه مؤلّف از آنها عبور كرده و يا چند روزى در آن سكونت داشته است. رفتار نامناسب حمله‌داران با حاجيان، حملات پى در پى دزدان و حراميان در ميان راه و غارت اموال زائران، بى آبى و يا كم آبى مناطق و شهرها و روستاهاى بين راه، راه‌هاى سخت و دشوار، شن‌زارها و سنگلاخ‌ها، درگيرى‌هاى مسلحانه با اشرار و قبايل در طول مسير رفت و برگشت، فقر و محروميت مادّى و فرهنگى مردم و از جمله بدگويى و فحّاشى به يكديگر، رقص زنان در قبال دريافت پول اندك، آن هم براى حاجى‌ها! گرانى ارزاق عمومى در بسيارى نقاط، بد رفتارى با شيعيان و عجم‌ها در مدينه و انجام زيارت در قبال پرداخت وجه، روحيۀ تملّق‌گويى و چاپلوسى درباريان در قبال حاكمان وقت، استفاده از روش‌هاى فريبكارانه براى فرار از پرداخت وجه به حمله‌داران، رياكارى و چشم و هم‌چشمى‌ها و... نكات خواندنى اين سفرنامه است. مؤلّف، سفرنامۀ خود را با خطّ نستعليق شكسته نگاشته و با عبارات زير آن را آغاز مى‌كند:
«بسم اللّٰه الرحمن الرحيم، حمد بى حدّ خداوندى را سزاست كه احد و صمد است و سپاس بى عدّ و مر، پروردگارى راست كه لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ است.»
و با اين عبارت به پايان مى‌برد:
«خداوند ما را از امّت محمّد - صلّى اللّٰه عليه» و از شيعۀ مرتضى على عليه السلام محسوب كند.
1288تمام شد و السلام.»
نسخۀ مخطوط اين سفرنامه در كتابخانۀ ملّى به شمارۀ /776ف و بدون سرلوحه و جدول و تذهيب و تزيين با جلد تيماج قرمز و با كاغذ فرنگى موجود است. متأسفانه نويسنده در نگارش ضعيف بوده و سفرنامۀ وى مملوّ از غلطهاى نوشتارى است كه در نتيجه براى تصحيح و تنظيم آن با سختى‌ها و دشوارى‌هاى فراوان روبرو گشتم و على‌رغم تلاش اينجانب و زحمات آقاى برزگر، كه تايپ اين سفرنامه را به عهده داشتند، متأسفانه باز برخى از كلمات نا مفهوم باقى ماند كه در پاورقى به آن اشاره شده است. در پاره‌اى موارد نيز تاريخ روزها و يا اسامى برخى شهرها و بركه‌هاى ميان راه را نادرست ذكر كرده كه بسيارى از آنها در متن و برخى نيز در پاورقى اصلاح گرديد. و از آنجا كه متن سفرنامه از نظر ادبيات نگارشى قوى نيست، لذا بيش از اين ضرورتى براى روشن شدن دقيق كلمات در تمامى موارد احساس نكرده و به همين مقدار كه محتوا گويا و قابل استفاده گردد اكتفا نمودم.