15كردم و با ذهنيتى كه از سفرنامۀ فصلنامۀ ميقات حج داشتم، كاملاً مشخص شد كه نويسندۀ سفرنامه حاج ميرزا عبدالغفار خان نجم الملك است. البته سفرنامه‌اى كه در فصلنامه چاپ شده، مفصل‌تر از سفرنامه مندرج در روزنامۀ ايران است و به احتمال زياد بر اثر ملاحظات سياسى از كشور عثمانى، از بدرفتارى مأموران عثمانى، مشكلات ميان راه حجاج و تعصبات مذهبى، ذكرى به ميان نيامده است و در بقيۀ متن هم تغييرات جزئى ديده مى‌شود.
به دنبال اظهار محبّت آقاى ديانتى، به روزنامۀ ايران و نسخه‌هاى مربوط مراجعه كردم و آنچه ايشان اظهار داشته بودند، دقيقاً تأييد شد كه در همين‌جا از وى صميمانه سپاسگزارى مى‌كنم.
حاج نجم الدوله در سال 1255ه . ق. (1218خ) در اصفهان متولّد و در 14 جمادى‌الاولى سال 1326ه . ق. (1287خ) در سن 71 سالگى در تهران درگذشت و در صفائيه (شهررى) به خاك سپرده شد. 1وى، به نوشتۀ خودش، قبل از 20 سالگى به تدريس رياضى در دارالفنون پرداخته و معلّم كل علوم رياضى شده است و متجاوز از 42 سال به شغل شريف معلّمى در دارلفنون اشتغال داشته و علوم زيادى از قبيل: حساب، هندسه، مثلثات و جبر، نقشه كشى و مسّاحى، قلعه‌سازى، پل‌سازى، تدابير جنگى و جغرافيا را تدرسى كرده است. او علاوه بر تدريس در رشته‌هاى فوق، كتابهايى نيز به منظور تدريس در مدارس آن روز تأليف نموده است.
سه نمونه از تأليفات وى عبارتند از:
1 - كتاب كافى در ترسيم كانواى نقش‌ها از علم تپوگرافى، تأليف سال 1278ه . ق.
2 - رسالۀ شهب و كرات آتشى، تأليف سال 1303ه . ق.
3 - كفاية الجغرافى، تأليف سال 1319ه . ق. 2نجم الملك همچنين همراه با بيست نفر از شاگردان دارالفنون، در سال 1268ه . ق. اقدام به تهيّۀ نقشۀ تهران نموده و آن را در مدّت هشت ماه آماده كرده است. همچنين تشخيص نفوس دارالخلافه كه مربوط به احصائيه و سرشمارى سيستماتيك از تهران بوده را با كمك 8 نفر از شاگردان دارالفنون در مدّت 55 روز، در سال 1284ه . ق. انجام داده است. 3مؤلّف كتاب «رجال ايران»، آقاى حاج ميرزا عبدالغفار خان معروف به «نجم الملك - نجم الدوله» را اينگونه مى‌شناساند:
حاج ميرزا عبدالغفار خان (نجم الملك - نجم الدوله) منجم باشى پسر آخوند ملّا على محمّد اصفهانى، منجم و رياضى دان مشهور از تحصيلكرده‌هاى دورۀ اوّل دارالفنون است كه بعد معلّم رياضيات عاليۀ آن مدرسه گرديد. حاج ميرزا عبدالغفار خان در ذى‌الحجّه 1290ه . ق. ، پس از فوت ميرزا رضا نجم الملك، منجّم‌باشى عباس ميرزا نايب‌السلطنه، به سمت منجم باشى گرى و لقب نجم الملكى و چندى بعد به نجم الدوله ملقّب گرديد.
يكى از كارهاى حاج نجم الدوله منجم باشى، اين بود كه در زمان سلطنت ناصرالدين شاه، در موقع ساعت تحويل شمس به برج حمل، در سلام خاصى كه در تالار موزه، در حضور شاه و رجال منعقد مى‌گشت، او رسيدن ساعت و دقيقۀ تحويل را اعلام مى‌كرد.
محمّدحسن خان اعتماد السلطنه در يادداشتهاى روزانه خود (چهارشنبه 26 شعبان 1302ه . ق.) مى‌نويسد:
«امشب شاه بيرون شام خورده بودند و نجم الملك منجم باشى را احضار فرموده كه ستاره‌هاى آسمان را نشان بدهد.»
و نيز مى‌نويسد:
«21 صفر 1306ق. صبح، دارالترجمه به خدمت شاه رسيدم، وزراى خمسه بودند، اين چند روز كه با اين چند وزير كه عقل يك نفر را ندارند، مشاوره مى‌فرمايند، مى‌گويند به جهت سدّ اهواز است.