42در پايان اين بحث كوتاه، نتيجه‌اى مى‌گيريم و با پيشنهادى آن را خاتمه مى‌دهيم.
از بعد فرهنگى حج، كه از اسرار و نتايج حياتى و حكمتها و هدفهاى اصيل اين فريضۀ بزرگ است، به دو نتيجه مى‌رسيم:
1 - مراسم و مناسك حج بايد به گونه‌اى برگزار گردد كه در جريان آن، انتقال فرهنگهاى ملل مسلمان و ارتباط فيما بين موجوديتهاى فرهنگى و ميراثها و هويتهاى ملى، بر اساس تفاهم منطقى بر قرار گردد و زمينۀ تعاون و مشاركت فرهنگى به منظور آشنايى با فرهنگ و هويت اسلامى و شناخت ارزشهاى ثابت و خصايص متكى به فطرت يگانه فراهم شود و راه تبيين و تطبيق قلمروهاى فرهنگهاى اختصاصى ملتها و آثار آن بر اساس معيارها و موازين اصيل فرهنگ مشترك اسلام گشوده گردد.
و جهلها و تعصبها و قوميتها و بالاخره معيارهاى غير منطقى كه در ميان فطرتهاى انسانى تفرقه افكنده است، از جامعۀ بزرگ اسلامى رخت بر بندد و عموم مسلمانان جهان از اسارتى كه استعمار غرب، تحت عنوان «ناسيوناليسم و احياى فرهنگ ملى»، بر آنها تحميل نموده است رهايى يابند.
تجارب تاريخى و توصيه‌هاى دينى 1 به ما اطمينان مى‌دهد كه در اين روند تكاملى و فرهنگى كه از حج به دست مى‌آوريم، هر گز