23شيوۀ بحث ما در زمينۀ بررسى فلسفه و اسرار حج، مبتنى بر ديد عقلى و تفسير و توجيه عقلانى نيست، بلكه سعى ما اينست كه با استفاده از نصوصى كه در آيات كتاب و متون احاديث به دست آورده‌ايم، قسمتى از درياى بيكران لطايف و اسرار و اهداف و نتايج حج را نشان دهيم و با بخشى از روح و مغز اين عبادت جمعى آشنا شويم.
بررسى فلسفۀ حج، به ما چه مى‌آموزد؟
وقتى ما با فلسفه و اسرار و روح حج آشنا شويم و اهداف عالى شرع مقدّس اسلام را از اين فريضۀ بزرگ به دست آوريم، ديگر به خود اجازه نمى دهيم به انجام مراسمى تشريفاتى و اعمالى خشك و بى‌روح بسنده كنيم و هر سال شاهد به هرز رفتن اين همه نيروها و امكانات باشيم بدون آن كه از اين مراسم باشكوه، آثار عظيم حياتى حج را به دست آوريم.
بررسى فلسفۀ حج به ما مى‌آموزد كدام حج، حج صورى و بى‌روح و عارى از حقيقتِ عبوديت است و كدام حج، حج مسخ شده و جاهلى است و بالاخره كدام حج، حجّ اسلام و پيامبر اكرم - ص - مى‌باشد.
حجى مى‌تواند بحق حَجَّةُ الاسلام باشد كه داراى آن روح عظيم و آثار گرانقدر و بالاخره در جهت تأمين هدفهاى شناخته شدۀ حج باشد؛ حجى كه راهگشاى فرد و امت در رسيدن به اين اسرار و نتايج عالى گردد.
حجى كه هر سال با شكوه ظاهرى هر چه بيشتر و تشريفاتى چشمگيرتر و با سر و صدايى پر طنين تر و زرق و برق خيره كننده‌تر برگزار مى‌شود. ولى چنين حجى نه تنها فاقد آن روح پاك و خالى از آن