15بسيار بسيار باارزش بدانيم،به‌ويژه به اين دليل كه به نظم صورت گرفته است.و اين خود،هنر ديگرى است كه علاوه بر جنبه‌هاى تاريخى و مذهبى،آن را به عنوان يك اثر ادبى مطرح مى‌كند.
پيش از اين زن شاعره،محيى لارى،در نيمۀ قرن دهم،مثنوى«فتوح الحرمين»را در سفر حج سروده است كه ما آن را نيز چاپ كرديم. 1
متن منظوم ديگرى از احمد مسكين در دست است كه از آن با عنوان«حج نامه»ياد شده و ما گزيده‌اى از اشعار آن را به عنوان يكى از ضمايم اين كتاب آورده‌ايم.
بعدها در دورۀ قاجار نيز منظومه‌هايى در سفر حج سروده شده كه در مقدمۀ«به سوى امّ‌القرى»،ضمن ياد از سفرنامه‌هاى حج در ادب فارسى،به آن‌ها اشاره كرده‌ايم.
گفتنى است،خاقانى نيز در قرن ششم در سفر حج،اشعار زيبا و نغزى دربارۀ كعبه و حرم پيامبر صلى الله عليه و آله سروده كه كمتر نظيرى براى آن مى‌توان يافت.ما دو قصيده از آن را انتخاب و در ضمايم اين كتاب آورده‌ايم.
با اين همه،از جهاتى منظومۀ حاضر از اهميت ويژه‌اى برخوردار است كه مهمترين جنبۀ آن،اين است كه سراينده زنى فرهيخته است و اين خود در تاريخ ادبيات فارسى،يك گوهر به شمار مى‌آيد.
به علاوه،پرداختن وى به جنبه‌هاى جغرافيايى نيز ارزش خاص خود را دارد.همان طور كه اشاره شد،آشنايى با راه سفر حج در آن دوران،آشنايى با مشكلات زائران ايرانى در اين سفر،و نيز نحوۀ حج‌گزارى زائران خانۀ خدا،از ويژگى‌هاى اين سفرنامه است.به عنوان مثال وى به تفصيل،از جشن‌هايى كه به مناسبت عيد قربان در منىٰ برگزار مى‌شده سخن گفته است.