46مدارس و چند سقاخانه را نيز دربرمىگيرد.
وروديهاى اصلى سهتاست: باب ملك عبدالعزيز، بابالعمره و بابالسلام. اين درهاى بزرگ ورودى به گونهاى طرّاحى شدهاند كه هركس با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش بىدرنگ به كعبه مىافتد.
مدارس سهگانه در آغاز براى آموزش قرآن و اصول دين ساخته شده بود، امّا اينك مدرسۀ واقع در نيمطبقۀ اوّل، بالاى سرسراى ورودى، به محلّ نماز پادشاه و ميهمانان ويژۀ وى اختصاص يافته است، مدرسۀ بابالعمره محل بايگانى اسناد مسجدالحرام است و مدرسۀ بابالسلام جايى است كه قرآنها و ديگر كتب مسجد در آن نگهدارى مىشود. اين مكانها اكنون كاربردى ديگر يافتهاند، امّا همچنان نام مدرسه را بر خود دارند.
سقّاخانهها، كه شمار آنها به پنج مىرسد، نيز به همين نام خوانده مىشوند، گو اينكه در حال حاضر، آب سرد زمزم، با بهرهگيرى از روشهاى نوين، در دسترس همگان است.
توسعۀ جديد: طرّاحى
مسجدالحرام، به دليل درميان داشتن كعبه، از طرّاحى ديگر مساجد كهن و نوين جهان پيروى نمىكند، امّا اين مسأله موجب نشده است كه در طرّاحى آن، از نشانهها، نمادها و عناصر اصلى ديگر مساجد بهرهگيرى نشود. موشكافى اين زيرساختها بيانگر محور بودن كعبه در ساختمان مسجدالحرام است.
طرّاحى مسجد، پيوند سنجيدۀ آن با محلّ سعى صفا و مروه و ديگر ظرافتهاى بهكار رفته، موجب شده است كه مسجد، به سان تكسازهاى در