26مى‌آورند و به هواى آن مى‌پرند، از بيابان‌هاى دور و دراز و صحراهاى خشك و باز و از دل درّه‌ها و پيچاپيچ عمق جاده‌ها و سواحل منقطع درياها به سوى آن كوى مى‌روند، تا چون به آستانۀ آن نزديك شدند، كتف‌هاى خود را براى اظهار فروتنى در برابر آن، به حركت آرند، و بانگ تهليل و تلبيه را بلند سازند، ژوليده و غبارآلود بر پاهاى بى‌قرار شتابان و حيران به اين سو و آن سو روند، در حالى كه جامه‌هاى گوناگون را پشت سر انداخته و موى سر و روى خود را رها كرده و چهرۀ نيكوى خود را دگرگون ساخته. شگفتا! ابتلايى است بس بزرگ، امتحانى است بس دشوار، آزمايشى است آشكار، آخرين وسيلۀ تصفيه نفس و انقلاب درون است، خداوند اين خانه و اعمال آن را سبب رسيدن به رحمت و راه يافتن به سوى جنّت خود گردانيد. خداوند سبحان مى‌توانست بيت‌الحرام و مشاعر عظامش را در سرزمين خرم و در ميان باغستان‌ها و نهرهاى جارى قرار دهد. مى‌توانست آن را در قطعه‌اى از زمين برپا سازد كه درخت‌هاى سبز و شاخه‌هاى رنگارنگش سربهم كرده و ميوه‌هاى گوناگونش به زمين نزديك شده و كاخ‌هاى باشكوهش در آغوش هم قرار گرفته، و ساختمان‌هاى آن بهم پيوسته باشد، در دشت‌هايى كه مزارع گندم و حبوباتش چشم ربايد و مرغزارهاى سرسبزش نشاط انگيزد، در دامنه‌هاى باطراوت و چشمه‌سارهاى جوشان و جاده‌هاى آباد، اگر خداوند خانۀ خود را در اينگونه سرزمين‌ها تأسيس مى‌نمود، ارزش عمل و نتيجۀ كوشش به حسب سبكى امتحان ناچيز و كم مى‌گرديد و مقصود نهايى به دست