90بايد اجرا شوند، امّا در عين حال، جملگى داراى معانى نمادين و آشكارى هستند كه در احاديث و گفتار اوليا و صلحا به آنها اشاره شده است و در عمل نيز قابل دريافت هستند. در واقع، حجّ نيز همچون همۀ موضوعات مرتبط با اسلام ابعاد و زواياى گوناگون دارد كه در اين مجال به برخى از آنها، كه بسيار واضح و روشن و توسّط همگان قابل درك هستند، اشاره مى‌شود. نكتۀ ديگر، مكان برپايى مناسك حجّ است كه از نظر اقليمى و محيطى، در يكى از سخت‌ترين نقاط عالم قرار دارد، و همين شرايط نيز خود وسيلۀ آزمايش‌اند. همچنان كه اين سرزمين، يكى از عرصه‌هاى آزمايش ابراهيم(ع) و خانواده‌اش نيز بود، هر چند مقايسۀ اين دو آزمايش، قياس مع‌الفارق است.
همراهىِ معنا و عمل: احرام، طواف، سعى، تقصير، وقوف، رمى جمرات، بيتوته، حلق و قربانى (جز نماز طوافها) جملگى عبادتهايى عملى و پويا هستند، و حتّى برخى از آنها همچون وقوف و بيتوته، فقط بودن و ماندن و در خود فرورفتن و انديشيدن هستند. جز ذكر واجب «لبّيك» كه براى كلّيت حجّ و در ابتداى مناسك ذكر مى‌شود، براى هيچ‌كدام ذكرى واجب (الا نيّت كه آن هم به قلب است) وجود ندارد. در عين حال، ادعيه و مناجاتهايى با مضامين بسيار والا از معصومين: رسيده است كه همۀ آنها درس خداشناسى و تبيين رابطۀ خداوند با هستى و از جمله با انسان هستند. اين ادعيه، در حقيقت انديشيدن و تفكّر در طول مناسك است. در عين حال، همۀ اين اعمال، معانى معنوى‌اى دارند كه بى‌توجّهى به آنها، حجّ را به صورت «رفع تكليف» ظاهر مى‌كند كه ممكن است ثمرى معنوى براى انسان نداشته باشد. اوج اين معانى را در