38آنها در مكانى محدود و يا در هر جايى امكان ظهور دارند. براى بسيارى زمانى خاص تعيين نشده است. بسيارى عبادات و اعمال را مى‌توان در گروههاى محدود و متفرّق انجام داد. امّا حجّ عبادتى است كه در زمانى مشخّص، در مكانى معيّن و با حضور همۀ مسلمانانى كه استطاعت دارند برگزار مى‌گردد و به اين ترتيب به صورت نشانه‌اى جامع و كامل و بارز براى اسلام ظهور مى‌كند. علاوه برآن، حجّ علاوه بر همۀ ابعاد ظاهرى، داراى معنا و باطنى است. همۀ اجزاى حجّ، جلوه و نمادى از حقايق معنوى در عالم خاك هستند و خلاصه، حجّ كه مرور خلاصۀ تاريخ اولاد آدم است، نشانه‌اى براى شناخت خداى عالميان و اظهار بندگى در مقابل او نيز هست.
حجّ، جلوۀ معاد: حجّ يكى از نمادها و جلوه‌هاى بارز معاد است. اهمّ عناوين موضوعاتى كه حجّ را به مثابه نمادى از معاد جلوه‌گر مى‌نمايند عبارتند از: حضور يافتن انسانها در محلهايى كه بر اثر خوف وفزع به بى‌خوابى و اضطراب و نگرانى مبتلا مى‌شوند، ترك پوشاك ومظاهر زندگى مادّى و عدم امكان تفاخر و مشغول شدن به دنيا، عارى شدن از زينتها و زيورهاى دنيايى، فرار از غيرخدا و حركت به سوى‌خدا، تفرّد مردم از جمع در عين حضور در ميان امّت اسلام، پوشيدن لباسى شبيه كفن، خشوع و فروتنى و تذلّل در مقابل خداوند تبارك و تعالى، اعتراف به گناهان، احساس امنيّت در برابر مردم در عين ترس از خدا، و در امان بودن از تجاوز و جدال و تحقير و هر گونه آزار از سوى ديگران. 1