55و خلاصه با توجّه به توسّع معناى «قيام»، همه كار خود را سر و سامان بخشند.
چون براى تشكيل چنين اجتماع عظيم و كنگرۀ بزرگ جهانى، امنيّت لازم است، وقت آن را در ماههاى حرام مقرر كرده است و چون اين اجتماع عظيم در سرزمينى غير قابل كشت و بى‌آب و علف تشكيل مى‌گردد، دستور هدى و قلائد را نيز در آيه داده است.
نكته‌اى كه از اين قسمت اخير استنباط مى‌شود - البته در جايى نديده‌ام - اين است كه توجّه به مسائل مادى، ادارى و سياسى قاعدةً بايد پس از انجام مناسك و اعمال حج باشد؛ زيرا اولاً : وَ لِلّٰهِ عَلَى النّٰاسِ حِجُّ الْبَيْتِ... است؛ يعنى در حج تنها خدا در نظر است نه چيز يا كس ديگر. ثانياً : هدى و قلائد در روزهاى آخر حج است كه مى‌تواند به مصرف تغذيه برسد نه در بين مناسك و اعمال حج.
بعضى از آيات كه در ارتباط با حج نازل شده، گوشه‌هايى از سياست و مديريّت پيامبر را در بردارد؛ از آن جمله است آيۀ :
وَ أَذٰانٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النّٰاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللّٰهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذٰابٍ أَلِيمٍ .
در اين آيه كه سخن از پيمان مشركان است، تأكيد بيشترى شده و از نظر سياسى تنها مشركين مورد خطاب قرار نگرفته‌اند بلكه همۀ انسانها مخاطب‌اند، تا راه بهانه‌جويى را بر مشركان بسته باشد و زبان مفسدان و بدگويان نيز قطع شود، خطاب به همۀ مردمى است كه آن روز در مكّه بوده‌اند، مشركين را با تأكيد بيشتر از طريق تشويق و تهديد هدايت مى‌كند و مى‌گويد: فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ پس از آن، به مخالفان لجوج و متعصّب هشدار مى‌دهد كه: وَ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ و در پايان به كسانى كه با سرسختى مقاومت مى‌كنند اعلام خطر مى‌كند: «وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذٰابٍ أَلِيمٍ».
پيشتر گفتيم كه پيامبر افتخار و باليدن به پدران و اجداد و مقامات را از ميان برد. در سورۀ توبه آيۀ 19 به موردى از اين به خود باليدنها و افتخارات پوچ اشاره كرده و ماجرا به