18را تحت تأثير قرار داده و مكنونات قلبى خود را بر زبان قلم جارى كرده است.
تحقيق و تدقيق در تمام متون نظم و نثر فارسى و بازگو كردن آنچه همۀ شعرا و نويسندگان و ادبا، از ابتدا تا عصر حاضر ، دربارۀ حج سروده و نگاشته‌اند ، از حوصلۀ اين رساله و توان گرد آورندۀ آن بيرون است. از اين رو سعى شده است كه در حدّ امكان از هر قرنى آثار چند تن از مشهورترين شعرا و نويسندگان مورد مطالعه قرار گيرد و نظر آنان در آثارشان جسته وبيان شود.
ارزش و اهميّت حج و كعبه واماكن مقدّس و متعلّقات آنها ، در نظر همۀ نويسندگان و شعراى مسلمان كه در اين تحقيق از آنان نام برده و كم وبيش نمونه‌هايى از شعر و يا نثر آنها نقل و تحليل شده است ، كاملاً مشهود است. هر چند بعضى از اين نويسندگان و شعرا دربارۀ حج و فلسفۀ آن كمتر سخن گفته و بيشتر از حج و كعبه و ديگر اماكن متبرّكه و مناسك حج براى مدح ممدوحان خود سود جسته‌اند. حتى در مواردى چنان چاپلوسى و خوش آمد گويى كرده‌اند كه سخن آنها كفر آميز شده است.
گاهى دربارِ اميرى يا پادشاهى را از كعبه برتر و والاتر شمرده‌اند و كعبه را به تعظيم و طواف بارگاه سلطان واداشته‌اند، اين گونه مداهنه‌ها را حتى درشعر شعرايى كه بيشترين و پرمغزترين قصيده‌ها را در فلسفۀ حج و حرمت و عظمت و ارزش كعبه و ديگر اماكن مقدّسه سروده‌اند مى‌بينيم. 1
* * *
رساله در پنج فصل با عنوانهاى:
«حج و قرآن» ، «حج و تاريخ» ، «حج و سفرنامه‌ها» «حج در آينۀ شعر فارسى» و «حج در پهنۀ نثر فارسى» تنظيم گشته است .
اينك برخود لازم و فرض مى‌دانم پس از شكرگزارى به پيشگاه ايزد منّان ، كه توفيق انجام اين تحقيق را به اين بندۀ ضعيف عطا فرمود، سپاس بيكران خود را به حضور