40آنها دون شأن عرب‌ها. اجناس اين بازار به هيچ روى مرغوبيت ندارد و قيمت‌ها نيز متناسب با نرخ بالاى ارز كشور ما نمى‌باشد. در داخل بازار يك لحظه شاهد بودم كه ماشين شهردارى با چند مأمور خشن، اجناسى را كه مغازه‌داران بيرون از مغازه نهاده و يا آويخته بودند، جمع كرده و به داخل ماشين مى‌ريختند. اين كار با شدت هرچه تمام‌تر صورت مى‌گرفت و اعتراضى نيز ديده نشد جز آنكه به سرعت خبر به مغازه‌هاى بعدى رسيد و آنان وسايل خويش را جمع كردند. پاسى از شب گذشته دست خالى به هتل برگشتيم.
دورگردهاى فراوانى كه نوعاً زنان سياه هستند فراوانند، اينها بايد از نژاد سياه ساكن عربستان يا اصولاً يمنى باشند، به هر روى درباره‌شان سئوال نكردم. افراد مزبور كلۀ سحر اجناس خويش را كه شامل لباس يا جز آن است داخل بقچه‌اى بزرگ ريخته، بر روى سر مى‌گذارند و اطراف حرم مى‌آيند. گاه كه نه، بلكه هميشه در برق آفتاب مقاومت مى‌كنند و تعجب آن است كه سر تا پا سياهپوش هستند، بر خلاف مردها و تمامى ساختمان‌ها كه با رنگ سفيد زندگى مى‌كنند و اين براى كاهش اثرات گرما بسيار مهم است. فروش دمپايى و اشياء كوچك، تقريباً منحصر به اينهاست و سر و وضع آنان گاه ديگران را بر مى‌انگيزد كه چيزى از آنان بخرند. كار فروش گندم براى كبوتران بقيع نيز در دست همين‌هاست.
پاكت‌هاى كوچك پر از گندم را به يك يا دو ريال در اطراف بقيع مى‌فروشند. از نظر حجاب نوعاً وضع بسيار خوبى بسر مى‌برند. به علاوه رنگ پوستشان كمتر هوس نگاه كردن ديگران را بر مى‌انگيزد. لذا از اين حيث خودشان و ديگران در امانند و تجارت با آنها به راحتى صورت مى‌گيرد. سال گذشته در مكه فراوان ديده شد كه زنان سياه به جمع‌آورى قوطى‌هاى نوشابه مشغولند و در حالى كه آنها را داخل كيسه‌هاى بزرگى ريخته و بر سر نهاده‌اند در خيابان‌ها در حركتند. امسال از اين موارد رؤيت نشد.
كاروان‌هاى عرب شيعى و روضه‌خوانى
تقريباً بلكه تحقيقاً هر شيعۀ زائر، هر روز صبح يا عصر، براى زيارت به بقيع مى‌آيد. امروز صبح يكشنبه كه براى زيارت قبر نبى اكرم صلى الله عليه و آله و امامان بقيع مشرف شدم، در نزديكى حرم شاهد بودم كه كاروان‌هاى ايرانى و نيز شيعيان عرب بيشتر پس از گذشت اندكى از