37به آن عادت ندارند. در عين حال يكى دو ساعت پس از آمدن از حرم را به بازار اختصاص مى‌دهند.
امسال نظير يكى‌دو سال گذشته، ايرانيان تمايل چندانى به خريد ندارند، زيرا قيمت بيشتر جنس‌ها، در ايران ارزان‌تر است. به هر روى فضاى داخل كاروان با نوعى همكالى و همدلى همراه است بويژه هرچه كاروانيان از مناطق غير شهرى‌تر باشند روحيۀ همكارى در ماين آنها زيادتر است، گرچه هنوز حضور حاجيان كم‌سواد يك مشكل عمده‌اى محسوب مى‌شود.
هر كاروانى از دو بعد مورد هدايت قرار مى‌گيرد. يك طرف مدير كاروان و معاون او و خدمه هستند كه در شمار اصحاب وى در ادارۀ امور اجرايى به شمار مى‌آيند. طرف دوم روحانى و معين است، اگر معين داشته باشد. وظيفۀ آنها هدايت شرعى و دينى كاروان است. در كنار اينها گاهى مداحان زائر نيز وجود دارند كه نوعاً قبل از سخنرانى روحانى كاروان و يا بعد از آن افاضه مى‌كنند. برخى مداحان ما متأسفانه گرفتار عدم آشنايى با معارف دينى‌اند و اين خود مشكلاتى را توليد مى‌كند. شخصى نيز به عنوان ناظر يا بازرس در كاروان است كه نظارت بر كارهاى اجرايى را بعهده دارد.
برنامه‌هاى دينى تلويزيون عربستان در ايام حج
امروز عصر تلويزيون تماشا مى‌كردم برنامه آن با ترتيل شروع شد. تعدادى از نوجوانان منتخب، قرآن را به ترتيل خواندند و جوايزى از وزارت إعلام سعودى دريافت كردند، پس از آن شيخ عبدالعزيز آل‌الشيخ كه عضو هيأت كبارالعلما است آمده و احكام حج و عمره را بيان مى‌كردند. ظاهراً وى از بينايى محروم بود. از فاميل وى كه آل‌الشيخ است چنين به نظر مى‌آمد كه وى از نسل شيخ محمد بن عبدالوهاب بنيانگذار فرقۀ موسوم به وهابى است، كسانى كه با توافق با آل‌سعود قدرت دينى را براى خود و قدرت سياسى را به آنان واگذار كرده‌اند. مجرى برنامه، سئوالاتى از شيخ مذكور كرد و او نيز پاسخ داد. در اين پاسخ‌ها نظارت اجتهادى را مطرح كرده و هيچگونه يادى از فقهاى مذهب اربعه نمى‌كرد.
مى‌دانيم كه سال‌ها پيش - گويا تا سال 1341 ش - چهار امام از چهار مذهب در