35و شيخ صدوق در كتاب مقنع به حسب ظاهر، به ظاهر اين اخبار قائل شده و حجّ را بر مستطيع در هر سال واجب دانسته ¹، و علما آن را حل نموده‌اند بر تأكّد استحباب ²يا بر وجوب كفايى در هر سال بر كسانى كه حج كرده باشند ³، يا بر اينكه هرگاه از سالِ استطاعت به تأخير افتد مانند ساير واجبات موقّته قضا نمى‌شود و هميشه «ادا» است تا به عمل آيد ⁴ (مثل اداى [ نماز آيات براى] زلزله)؛ هرچند كه تأخيرش حرام است و هر سالى [ كه از تأخير در انجام حجّ بگذرد] يك گناه كبيره در نامۀ عمل او نوشته مى‌شود و محو نمى‌گردد مگر به توبه يا به تفضّل الهى، هرچند كه بالاخره حج به عمل آمده باشد.

الفَصلُ الثّالث در ترك نمودن حجّ و عقاب آن

بدرستى كه ترك كردن حجّ در صورت اجتماع شرايط استطاعت، گناه كبيرۀ مهلكه است. قال اللّٰه تعالى : «وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعٰالَمِينَ» ⁵، يعنى هر كه ترك حجّ كند بدون عذر شرعى، و اعتنا به وجوب آن نداشته باشد پس بدرستى كه خداوند عالم غنى است از عالميان و عبادت آنها. و تعبير با كلمۀ كفر يا حكايت از كفر باطنى تارك حجّ است و يا از باب تأكيد و مبالغۀ ظاهريّه مى‌باشد.

در حديث از [ امام] كاظم عليه السلام روايت شده كه آن بزرگوار در تفسير «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ ⁶