22فقط از عثمان، زبير، طلحه، معاويه و گروهى كه با على بن ابى‌طالب(ع) جنگيدند، انتقاد مى‌كرد و به آنان دشنام مى‌داد. اما در دوره‌هاى بعد و عصر ذهبى (قرن هشتم)، غالى به كسى گفته مى‌شد كه آنان را كافر مى‌دانست و از شيخين نيز بيزارى مى‌جست. 1 همچنين در قرون نخستين، شيعه كسى بود كه فقط به تقدم على(ع) بر عثمان اكتفا مى‌كرد. ولى در سده هشتم، با قطع نظر از اينكه رافضى يا غالى خوانده شود، شيعه كسى است كه صحابه حتى شيخين را تكفير مى‌كند و دشنام مى‌دهد، 2 يا به تعبير ديگر، آن‌كه در سده‌هاى نخستين شيعه شناخته مى‌شد، اكنون ديگر در تعريف شيعه نمى‌گنجد. شيعه قرون ميانى به بعد نيز از نگاه اهل‌سنتِ قرن‌هاى پيش، شيعه نبودند، بلكه قيد غالى يا رافضى داشتند.
تشيع كوفى
از مجموع اقوال و عقايد موجود در منابع اسلامى درباره خلفاى نخستين مى‌توان جمع‌بندى‌هاى جديدى به دست آورد. ازاين‌رو برخى پژوهشگران تاريخ، مسئله تشيع عراقى را، كه تشيع سياسى نيز ناميده مى‌شود، مطرح كرده‌اند تا راه تحليل جامعه اسلامى در سده‌هاى نخستين اسلامى را هموارتر نمايند. براساس اين نظريه مفهوم تشيع در قرون نخستين، اعم از تشيعى بوده كه اكنون رايج است. آنچه اكنون شيعه گفته