34منظم اقتصادى غيرعملى است و برنامه‌هاى اقتصادى در صورتى شكل واقعى به خود مى‌گيرند كه دولت‌ها براى تحقق آن اقدامات سياسى را انجام دهند. 1 از اين رو ناهمگونى سياسى مانع هم‌گرايى اقتصادى است. 2
علامه طباطبايى ذيل تفسير آيه ( لِيَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ ) (حج: 28) ضمن اينكه منافع حج را فراتر از منافع اخروى و شامل مواردى مانند تجارت مى‌داند، بر لزوم تعاون براى تحقق آنها تأكيد مى‌كند. ايشان تفاهم دينى در حج را بهترين مقدمه و زمينه براى تحقق اين تعاون مى‌داند. 3
به اين ترتيب اشتراكات معنوى و اعتقادى، موجب اتحاد و اتفاق معنوى و دينى شده و اتفاق روحى و معنوى، باعث گرايش به اتحاد و هم‌گرايى و تعاون و همكارى مادى و درنتيجه، بهره‌گيرى از منافع عظيم مادى حج مى‌شود.
آثار تقويت امت اسلامى در حج
تا به اينجا فرايند و مكانيسم‌هاى حج در تقويت امت اسلامى را در بستر تقويت هويت دينى برشمرديم. در ادامه برخى از آثار آن را مرور مى‌كنيم:
1. تقويت قدرت
يكى از مهم‌ترين دستاوردهاى وحدت و انسجام‌بخشى، افزايش قدرت مسلمانان در سطح نظام بين‌الملل است. كاملاً بديهى است كه به هم پيوستن مسلمانان، قدرت آنها را افزايش مى‌دهد و به اينكه حج مظهر اقتدار و نمايش قدرت مسلمانان است، معنايى عينى مى‌دهد. دشمنان اسلام براى غلبه بر مسلمانان و دستيابى به اهدافشان، همواره