67 اختيار كند و متابعت هوا سبب هلاك وى است و تا به دستور شرع عمل نكند، در متابعت هوا بود و معاملت وى، بنده‌وار نبود و سعادت وى در بندگى است و بدين سبب بود كه در ملت‌هاى گذشته به رهبانيت ¹ و سياحت ² فرمودند هر امتى را تا عبّاد آنها از ميان خلق بيرون شوند و همه عمر مجاهدت و رياضت كنند. پس، از رسول(ص) پرسيدند كه چرا سياحت و رهبانيت نيست در دين ما؟ فرمود: «ما را جهاد و حج فرموده‌اند بَدَلِ آن». پس حق -سبحانه تعالى- اين امت را حج فرمود براى رياضت و بدل از رهبانيت. ³

بدان‌كه در عبادت حج، رياضت هر سه نفسِ انسان است كه محتاج رياضتند، تا انسان به نفس مطمئنه برسد.

اما طبيعت نفس امّاره راحت طلبيدن است، و رياضت وى گرسنگى و بيدارى است و اين هر دو در سفر حج، بسيار است.

و طبيعت نفس لوّامه، طلب‌كردن جاه است و طريق رياضت وى دورى از وطن است و دورى از بستگان و آشنايان، و اين همه در سفر حج حاصل است.

و طبيعت نفس مُلهمه آن است كه بر هرچه وى را عادت دهى عادت كند و طريق رياضت وى مجالست بزرگان و اهل خير و عابدان و مواضع متبرّكه است تا ميلى كند به خير و در سفر حج، اين نيز حاصل است.

پس در عبادت حج، تزكيه هر سه نفْس آمد كه سعادت دين و دنياى بنده بدان متعلق است و رياضت، كشتن خواهش‌هاى نفْس است و در اين سفر اين مقصود حاصل است. پس حكمت، رياضت نفس باشد. ⁴