14تطهير خويش به اشك چشم و استغفار متوسل مى‌گردد. در چنين حالى شخصيت واقعى خود را حس مى‌كند و به خوبى تشخيص مى‌دهد كه او فراتر از مشتى گوشت و پوست و استخوان و رگ و پى و امثال اينهاست، چنان كه نويسندۀ گرانمايۀ اين سفرنامه در مواقف گوناگون عرفات و مشعر و ميقات و منى، چنان حالاتى را درك فرموده و معراجى را كه داشته بر روى كاغذ مصور نموده است. 1از اينها گذشته در سفر حج، اتحاد و محبت و همكارى همگانى - براى تربيت اخوت جهانى - بزرگ‌ترين وسيله و مؤثرترين طريق است و خلاصۀ كلام، انسان در اين مقام مقدس خود را آن‌گونه كه خلق شده مى‌بيند و مى‌شناسد.
اين روزها كه مشغول جمع‌آورى خاطرات سفر حج بودم مجله جهان اسلام (كراچى) به دستم رسيد و خاطرات يك بانوى انگليسى در زمينۀ حج توجهم را جلب نمود. چه بهتر كه خلاصۀ آن را بر نكات مذكور بيفزايم.
بانو دكتر چارلس وادى، وابسته به دانشگاه اكسفورد - مؤلف كتاب فكر مسلمان - در مجله تايمز چنين نوشته است:
«من از سرزمين دور با گناهان زياد مى‌آيم، هر كسى كه در هر گوشه‌اى از جهان اسلام زندگى كند، از مغناطيس (جاذبه) مكه