48تقواى الهى است.
با توجه به نكات ياد شده، در يك جمع بندى مى‌توان گفت كه سراسر حج و تمام اعمال و مناسك آن شعائر الهى است. 1
ه) حج، مركز شهود آيات روشن حقّ
گرچه در آيات متعددى از قرآن كريم، سخن از آيت و نشان بودن هر چيزى، براى خدا به ميان آمده است. اما به لحاظ ويژگى‌هاى گوناگون زمانى و مكانى حج، درباره آن سخن از آيات روشن حقّ است. 2(فِيهِ آيٰاتٌ بَيِّنٰاتٌ مَقٰامُ إِبْرٰاهِيمَ) ؛ «در اين خانه، نشانه‌هاى روشنى از خداپرستى و توحيد و معنويت به چشم مى‌خورد».
آثار و نشانه‌هايى كه از پيامبر بزرگى همچون ابراهيم(ع) در كنار آن باقى مانده، مانند زمزم، صفا و مروه، رُكن 3، حَطيم 4، حَجَر الاسود و حِجْر اسماعيل 5 كه هر كدام تاريخ مجسّمى از قرون و اعصار گذشته است، روشنگر خاطره‌هاى عظيم و جاويدان مى‌باشد و از ديگر نشانه‌هاست.
از ميان اين نشانه‌هاى روشن و مشهود، مقام حضرت ابراهيم(ع) داراى اهميت ويژه‌اى است، زيرا محلّى است كه در آن حضرت ابراهيم(ع) به جهت بناى كعبه، و يا براى انجام مراسم حج و يا دعوت عمومى مردم براى برگزارى اين مراسم بزرگ ايستاد و در هر حال از مهم‌ترين آيات روشن حقّ است و خاطرات بى نظيرى از فداكارى‌ها، اخلاص‌ها و اجتماع‌ها را زنده مى‌كند.
مفسّران در اينكه منظور از مقام ابراهيم، آن نقطه‌اى است كه هم اكنون سنگ مخصوصى كه اثر پاى ابراهيم(ع) بر آن نمايان است، يا منظور از آن، تمام «حرم مكه» و يا «تمام مواقف حج» است، اختلاف دارند. اما روايتى كه از امام صادق(ع) نقل