29عرفات ماندند. شب نهم به مزدلفه رفتند و نماز مغرب و عشا را خواندند و تا طلوع فجر خوابيدند. سپس نماز صبح را خوانده، با طلوع آفتاب از آنجا عازم منا شدند و بالاخره اعمال حج را يكى پس از ديگرى به پايان رساندند. ¹

بدين ترتيب، حج از زمان حضرت ابراهيم(ع) واجب شده و در شريعت مقدس پيامبر اسلام(ص) استمرار يافته است. زيرا آيه (وَ أَذِّنْ فِي النّٰاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجٰالاً...) (حج: 27) خطاب به حضرت ابراهيم(ع) مى‌باشد.

مرحوم طبرسى در تفسير اين آيه شريفه فرموده است:

جمهور مفسران، معتقدند كه خطاب در «اذّن» به حضرت ابراهيم است. مى‌گويند: خداوند صداى ابراهيم را به گوش همه كسانى كه خداوند علم داشت كه حج مى‌كنند رسانيد. چنان‌كه صداى مورچه را با اينكه در روى زمين بود به گوش سليمان كه در ميان لشكريان بر مقام رفيعى بود رسانيد. ²

علامه طباطبايى(ره) نيز در تفسير آيه شريفه فرموده است: «خطاب در آيه، به ابراهيم(ع) است و اينكه بعضى از مفسران مخاطب آن را رسول خدا(ص) دانسته‌اند از سياق آيات بعيد است». ³

ب) ديدگاه دوم

برخى از مفسران عقيده دارند كه آيه: (وَ أَذِّنْ فِي النّٰاسِ...) خطاب به رسول اكرم(ص) مى‌باشد كه مردم را براى انجام حج در حجة الوداع دعوت و اعلام عمومى نمايد. چنان‌كه در تفسير اين آيه شريفه به نقل از حسن و جبايى گفته‌اند: مخاطب « اذّنْ... » پيامبر ما حضرت محمد(ص) مى‌باشد؛ يعنى اى محمد! مردم را براى انجام حج اعلام عمومى كن!