1) . در «القاموس المحيط» آمده است: وسيله و واسله، يعنى منزلت داشتن نزد سلطان. يعنى منزلت و مرتبه. «وسّل الى الله توسيلا»، يعنى كارى انجام داد كه با آن به او تقرب پيدا كرد. «توسل» نيز به همين معناست. در «تفسير قرطبى» وسيله به معناى نزديكى آمده است. اين معنا از ابووائل، حسن، مجاهد، سدى، قتادة، عطاء، ابن‌زيد و عبدالله بن كثير نقل شده است. وسيله بر وزن فعيله است. «توسلت اليه»، يعنى تقربت [تقرب جستم]. وسيله، تقربى است كه شايسته است به واسطه آن از خداوند خواسته شود. وسيله درجه‌اى از درجات بهشت است. (ج6، ص159) شيخ ابوحامد بن مرزوق مى‌گويد: توسل يعنى تقرب. وسيله هر آن چيزى است كه براى رسيدن به مقصود به آن متوسل مى‌شويم. مفسران اين معنا را پذيرفته‌اند. شيخ ابوحامد در اين رابطه از تفسير خطيب شربينى اين‌گونه نقل مى‌كند: از چيزى كه به آن توسل مى‌جوييد (تا به خداوند تقرب پيدا كنيد و ثواب ببريد) انجام عبادت و ترك معصيت را بخواهيد. زمخشرى در تفسير خود مى‌گويد: هر آنچه كه به آن توسل جسته مى‌شود؛ يعنى به آن تقرب صورت مى‌گيرد؛ مانند انجام كار درست، منزلت و... به اين ترتيب، عام بودن معناى توسل و وسيله روشن مى‌شود. بر اين اساس آيه ياد شده، گفته مردم را نيز شامل مى‌شود كه «خداوندا! من به فلانى متوسل مى‌شوم». همچنين بيان عباراتى مانند «اى فلانى! برايم دعا كن» از افراد اين عموم به شمار مى‌رود؛ زيرا درخواست كردن از ديگرى براى دعا كردن نزد خداوند، وسيله‌اى براى رفتن به درگاه بارى تعالى است؛ چون اين عمل مانند شفاعت است. همچنين احضار كسى كه به او متوسل مى‌شويم و خواستن از خداوند در حضور او، از ديگر مصاديق وسيله است؛ مانند احضار عباس بن عبدالمطلب از ديگر مصاديق وسيله، اين است كه ما فرد داراى منزلتى را بياوريم، بى‌آنكه دعايى صورت گيرد؛ بلكه اميد به يارى خداوند در جنگ، به لطف همراهى او داريم. بخارى نيز در صحيح خود به اين مطلب اشاره مى‌كند. وى عباراتى مى‌آورد كه دلالت دارد در جنگ‌ها از انسان‌هاى ضعيف كمك گرفته مى‌شود. وى رواياتى در اين زمينه آورده كه دلالت مى‌كند صرف حضور اين افراد، سبب يارى گرفتن است. مصداق ديگر وسيله‌جويى اين است كه انسان به زيارت انسان‌هاى صالح برود تا بركت آنان به وى برسد (متبرك شود). در همه اين موارد، هدف اصلى، خداوند است. مقصود اين است كه به واسطة وسيله‌اى كه انتخاب شده به خداوند نزديك شويم. بنابراين چنين كارى بى‌اشكال است و پرستش وسيله (كسى كه به او توسل صورت مى‌گيرد) شمرده نمى‌شود. در بحث عبادت بيان شد كه به دنبال منزلت بودن، بدون اظهار خوارى در درگاه خداوند، عبادت نيست؛ زيرا اين حالت از آن خداوند است. (براءة الحنيفيين، ج1، ص272)

2) . به زودى در اين باره سخن خواهيم گفت.

3) . فخر رازى مى‌گويد: نفوس انسان‌ها پس از فانى شدن جسم، از بين نمى‌رود. پيامبران، اوليا و حكما بر همين باورند. ر.ك: اصول الدين، فخر رازى، ص20. سيوطى در «بشرى الكثيب» اشعارى را سروده است. براى شرح اين ابيات ر.ك: «جمع التثبيت في شرح ابيات التثبيت»، محمد بن اسماعيل صنعانى، صص152-165. در اين شرح، روايات ارزشمندى در شرح ابيات آورده شده است.

4) . ابن‌قيم درباره روح مى‌نويسد: روح رها شده از اسارت تن و وابستگى به جسم از رفتار، قدرت، و سرعت عروج به سوى خدا و تحركى برخوردار است كه روح زندان در جسم انسان به دليل غرق شدن در شهوت و وابستگى به جسم، از آن برخوردار نيست. وقتى وضعيت روح در اين دنيا اين‌گونه باشد، بى‌ترديد وقتى از اين جهان بيرون رود و قواى آن جمع شود، چگونه وضعيتى خواهد داشت؟ اين روح در زمان پيدايش خود، روحى عالى، بزرگ و داراى همت بلند بوده است. پس اين روح پس از جدا شدن از تن، وضعيت و فعل ديگرى خواهد داشت. همه مى‌پذيرند كه ارواح پس از مرگ، توان انجام كارهايى را دارند كه به هنگام ارتباط با بدن اين توانايى را ندارند؛ به طورى كه مى‌توانند ارتش‌هاى فراوان و لشكرها را با شمار بسيار اندكى نيرو شكست دهند. پيامبر(ص) - همچنين ابوبكر و عمر - در خواب ديده شده‌اند كه روح آنها لشكرهاى كفر و ظلم را شكست داده است؛ به طورى كه اين ارتش‌ها در برابر شمار اندك مؤمنان و ضعف آنها شكست خورده‌اند. (كتاب الروح، صص102 و 103).

5) . پيش از اين گفتيم كه توسل يعنى تقرب جستن. وسيله نيز به هر چيزى گويند كه انسان را به مقصود برساند.

6) . اين روايت را ابن‌عبدالبر در «الاستيعاب» نقل كرده است. همچنين بخارى اين حديث را در صحيح (كتاب الاستسقاء)، از انس بن مالك نقل مى‌كند. انس مى‌گويد: در زمان عمر، خشكسالى شد. مردم به سوى مصلى رفتند [تا براى باريدن باران دعا كنند.] عمر گفت: [خدايا!] وقتى خشكسالى مى‌شد، به رسولت متوسل مى‌شديم و باران فرو مى‌فرستادى. اكنون به عموى پيامبر(ص)، عباس بن عبدالمطلب متوسل مى‌شويم؛ پس براى ما باران نازل فرما. (انس مى‌گويد) با اين دعا باران باريد. ابن‌تيميه و پيروان او از اين حديث برداشت كرده‌اند كه توسل عمر بيانگر عدم جواز توسل به رسول خدا پس از وفات ايشان است. اين برداشت به دلايلى نادرست است: اول: ترك يك امر، دلالت بر ممنوع بودن آن ندارد. در علم اصول تبيين شده كه ترك فعل هرگز نمى‌تواند دليل حكم شرعى قرار گيرد. دوم: عمر مضطر بود. خداوند نيز مى‌فرمايد: أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذٰا دَعٰاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ ؛ «يا [كيست] آن كس كه درمانده را - چون وى را بخواند - اجابت مى‌كند، و گرفتارى را برطرف مى‌گرداند». (نمل: 62) بنابراين، توسل به عباس مناسب‌تر بود. سوم: عمر با توسل به عباس، مى‌خواست به پيامبر(ص) اقتدا كند و عموى رسول خدا را تكريم كند. در «فتوح البلدان» (بلاذرى) آمده كه خود عمر به اين دليل تصريح كرده است. چهارم: شايد عمر با اين كار در صدد تبيين جواز توسل به غير از پيامبر(ص) بوده است. پنجم: عمر با توسل به عباس، بر آن بود تا جواز توسل به انسان داراى فضيلت، با وجود فرد بافضيلت‌تر را بيان كند؛ زيرا در آن جمع، افراد بافضيلت‌ترى مانند على(ع) و عثمان بودند كه فضيلت آنان بيش از عباس بود. ششم: توسل عمر به عباس در حقيقت، توسل به رسول خدا(ص) بود؛ زيرا توسل به عباس از سوى اصحاب به اين دليل بود كه او عموى پيامبر(ص) بود. اقتباس از كتاب اتحاف الاذكياء بجواز التوسل بالانبياء والاولياء، اثر محدث فقيه، شيخ عبدالله صديق غمارى، صص35-37.