20اگر انسانى مستعد است، بايد به حريم بيت اللّٰه اعظم، كه مقام قدسى انسان كامل است، وارد شود و راهى به آن بيابد: «وَ لِلّٰهِ عَلَى النّٰاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً». ¹

حج عمل صالح است و عمل صالح دو گونه است؛ عمل صالحى كه مربوط به اهل شريعت است و آن عملى است كه ريا و سُمعه يا شكى در آن نباشد، بلكه خالص براى رضاى خدا صورت گيرد؛ اما عمل صالح واقعى مربوط به اهل حقيقت است. آنان كه اهل وصل‌اند، به هنگام عبادت جز صاحب عبادت نمى‌بينند. عمل آنها محجوب نيست بلكه با شهود حق صورت مى‌گيرد.

گسترش عوالم بعد از كعبه، از عوالم روحانى است و سپس به عوالم جسمانى مى‌رسد؛ زيرا روحانيات از جسمانيات لطيف‌تر و وجود آنها بالاتر است؛ بر اين اساس، عالم ارواح و عالم امر، بر عالم خلق و عالم اجسام مقدم است و عالم ماده پايين‌ترين درجۀ عالم هستى است.

تطبيق حج انفسى مربوط به انسان صغير بر حديث: مراد از كعبه، كه اولين بيتى است كه ظاهر شده است، قلب انسان است و ظهور آن بر ماء تعلّق روح به نطفه و بدن مادى است. ² خلقت آن، عبارت از خلقت قلب انسانى قبل از روح حيوانى است و قبل از زمين بدن كه ممكن است از آن تعبير به دو هزار سال بشود. از آنجا كه بدن طفيل روح است، پيدايش و رشد آن براساس تدبير روح صورت مى‌گيرد. لذا مراد از اولين بيت - كه مبارك است - قلب معنوى است - كه هرگونه بركتى از اوست و هر تدبير و هدايتى نسبت به مراتب دانى انسانى است - از قلب انسان سرچشمه مى‌گيرد. حج اين بيت، از سوى خدا مقدر است و انسان بايد راهى به درون باز كند.

كسى كه به اين مسير برود و در اين راه گام نهد، بر آيات، اسرار و حقايق معنوى واقف مى‌شود و براى خود زاد اخروى برمى‌گيرد. چنين كسى به علوم حقيقى و موت ارادى نائل آمده و حجاب‌ها را يك به يك پشت سر مى‌گذارد و به تدريج به مدينۀ واقعى و كعبۀ مقصود گام مى‌نهد و اين حج انفسى است كه حج انسان‌هاى باايمان و اهل حقيقت است.

از منظر عرفانى، حج دو گونه است ³: يكى «حج غيبت» و ديگرى «حج حضور»؛ كسى كه