10مى‌روند، خاطرات آن را همچون تابلوهايى شفاف و گويا و به ياد ماندنى، در ذهن و دل دارند و براى اين و آن بازگو مى‌كنند. اگر ذوق و قلمى هم داشته باشند، به نگارش سفرنامۀ حج مى‌پردازند، چه در همان سفر، چه پس از بازگشت. از اين رهگذر، حجم قابل توجهى از آثار مكتوب، پديد آمده و مى‌آيد (چه مطبوع و چه خطّى) كه برخى از آنها بخاطر زيبايى قلم، محتواى خوب، گزارشگريهاى ارزشمند تاريخى و زاويۀ ديد نو، ماندگار مى‌شود، حتى گاهى به زبانهاى ديگر هم ترجمه مى‌گردد و گذشت زمان از ارزش و اعتبار آنها چه بعنوان اثرى ادبى يا نوشته‌اى تاريخى نمى‌كاهد. ماندگارى اينگونه سفرنامه‌ها، بسته به دقّت و موشكافيهاى نويسنده و تحليلهاى برخاسته از چشم باز و دل روشن و آگاهيهاى مستند است؛ مثل گزارشهاى خبرى كه بعضى تنها صفحۀ جرايد را پر مى‌كند، و برخى ارزشمند و راهگشا و خواندنى و ماندنى است. در وراى سفرنامه‌ها نيز، گاهى فكرى نو، نگاهى جديد نهفته كه از كنار مسائل، حوادث، صحنه‌ها و انسانها بسادگى و سرعت نمى‌گذرد، بلكه درنگ و دقت و كاوش دارد و محصول آن تأمّلات را در اختيار ديگران مى‌نهد.
* * *
سفرنامه‌هاى حج، اگر تنها در حدّ نقل وقايع روزانه و مشاهدات روزمرّه باشد كه اغلب براى همه پيش مى‌آيد، چندان ارزش نمى‌آفريند. ولى برخى فراتر از ظواهر، آنسوى صحنه‌ها را