17رسول جعفريان. چاپ دوم: تهران، نشر مشعر، 1382، 408 ص. (موضوع: زيارتگاه‌هاى اسلامى)
اين نوشتار، تحقيقى درباره آثار و اماكن مذهبى شهرهاى مكه و مدينه است كه مؤلف با بهره‌گيرى از هفتاد و چهار كتاب مهم در تاريخ اسلام و مكه و مدينه؛ مانند المغازى واقدى، اخبار مدينة الرسول ابن نجار، تاريخ المدينة المنورة ابن شبه، سفرنامه ابن بطوطه، مروج الذهب مسعودى و همچنين تجربيات و مشاهدات سفر حج خود، آن را به رشتۀ تحرير درآورده است.
مؤلف در مقدمه كتاب، درباره اهميت شناخت آثار تاريخى اين دو شهر مقدس آورده است:
مشتاقان حرم خدا و رسول(ص) با سفر به اين دو حرم شريف، افزون بر انجام مناسك حج، در جست و جوى يادگارهايى هستند كه پيامبر خدا، اميرمؤمنان و ديگر چهره‌هاى برجسته و مخلص صدر اسلام از خود بر جاى گذاشته‌اند. آنان علاقه‌مندند، آثار متبرك موجود در حرمين را بشناسند و با حضور در آنجا تعلق خاطرِ خويش را به آن بزرگواران نشان دهند و با خواندن نماز و دعا، توشه‌اى براى آخرت خويش برگيرند. (ص 17)
به اعتقاد مؤلف، اگرچه هدف از سفر حج، انجام اعمال حج است و
زائرى كه به عشق زيارت خانه خدا و قبر رسول خدا(ص) عازم حجاز مى‌شود، مى‌بايست پيش از سفر، آگاهى‌هايى از چگونگى اين سفر داشته باشد و ضرورى‌ترين كار، آموختن مناسك حج است، اما روشن است كه اعمال و مناسك، بخشى از سفر حج است؛ آنچه كه به عنوان فضاسازى ذهنى براى انجام اعمال و زيارت اماكن متبركه مكه و مدينه اهميت دارد، آشنايى با تاريخ اين دو شهر و نيز مكان‌هاى قدسى آنها است كه بى‌شك، علاقه‌مند به دانستن آن هستند:
اين ضرورت سبب شده است تا از روزگاران كهن، كسانى در حدود نگارش آثارى در شناخت اين دو شهر برآيند تا مورد استفاده حجاج قرار گيرد. طبيعى است كه آثار پيشين با همه تفصيل و ارزشى كه دارند نه زبانشان و نه كم و كيفشان، مناسب با وضعيت اطلاعات امروزين زائران نيست. به علاوه تغييراتى كه در هر مكان يا بنا روى داده، ضرورت به روز كردن اطلاعات اين قبيل آثار را كه به هدف راهنمايى زائران نوشته مى‌شود، توجيه مى‌كند. (ص 18)
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى اين كتاب، علاوه بر مستند و مستدل بودن آن، اين است كه اطلاعات مربوط به اماكن مقدسه مكه و مدينه به روز است و به منظور استفاده آسان‌تر، نقشه‌ها و تصاوير اين اماكن نيز آورده شده است.
در مقدمه كتاب، مهم‌ترين كتاب‌هايى كه درباره تاريخ و جغرافياى مكه و مدينه از قرن دوم تا عصر حاضر نوشته شده، آمده است. در تاريخ مكه كتاب‌هايى مانند اخبار مكه از ابوالوليد ازرقى (قرن دوم) اخبار مكه از ابوعبدالله فاكهى (قرن سوم) اعلام باعلامه بيت الله الحرام از محمد بن احمد نهروانى (قرن دهم).
در تاريخ مدينه كتاب‌هايى مانند تاريخ المدينة المنورة از ابوزيد عمربن شبه نميرى (قرن سوم) الدرة الثمينه فى تاريخ المدينة از ابن نجار (قرن 6) اخبار مدينه از نورالدين على سمهودى (قرن 9).
فهرست
بخش اول / مكه مكرمه: مكه و كعبه پيش از اسلام، تاريخ مكه در دوره اسلامى، كعبه در مسجد الحرام در دوره اسلامى، تاريخچۀ بناى بخش‌هاى مسجد الحرام، مساجد مكه، مشاعر مقدسه و مساجد آنها، آثار تاريخى و مذهبى مكه (شعب ابى‌طالب، مولد النبى، كوه و غار حرا، مقبره شهداى فخ و...)
بخش دوم / مدينه منوره: يثرب و اسلام، مسجد النبى، روضۀ شريف، مساجد و اماكن متبرك جنوب مدينه، مساجد و اماكن متبرك شرق و غرب مدينه، بقيع و آثار تاريخى آن (تاريخچه بقيع، عنايت رسول خدا به دفن‌شدگان بقيع، قبور ائمه، قبر منسوب به حضرت فاطمه و...)
اخبار مدينه