13يكديگر، صورت بى‌روحى از اعمال حج را انجام مى‌دهند، و با سرعت هر چه تمامتر از هم جدا مى‌شوند، و به كشورهايشان بر مى‌گردند و در نتيجه آن سرمايۀ بزرگ و آن نيروى كوبنده و قهّار بدون برنامه ريزى از دست مى‌رود و متلاشى مى‌شود.
انبوه جمعيت مسلمين، همانند درياى بيكرانى است كه از به هم پيوستن رودها و نهرها و درياچه‌ها به وجود مى‌آيد، و امواج پر جوش و خروشش چشمها راخيره و گوشها را پر مى‌سازد و دلها را مالامال از وجد وسرور و بهجت مى‌كند، ولى ناگهان يكباره بخار و نابود مى‌شود.
شگفت‌آور است كه نيروى عظيم دين وايمان، آن مجمع بزرگ و آن كنگرۀ عظيم را در زمان و مكان واحدى با سهولت و بى‌زحمت تشكيل مى‌دهد و به دست جامعۀ مسلمانان مى‌سپارد؛ امّا تأثير تبليغات سوء بيگانگان و نقشه هاى مخرّب دشمنان داخلى و خارجى از راههاى گوناگون موجب تفرقه و تشتّت يا بى‌اعتنايى آنها به هم مى‌شود و شكافهاى عميق بين امّت واحده آنچنان خود را نشان مى‌دهد كه اصلاً به هم نمى‌پيوندند به طورى كه در عين اجتماع از هم متفرّقند و در عين وصل از هم جدايند و درعين نزديكى از هم دورند: «اِجْتَمِعُوا عَلىٰ انْ لاٰيَجْتَمِعُوا» گويا متفق شده‌اند كه هيچ گاه با هم متّحد نشوندً!
اين وضع آنچنان دردناك و اسف انگيز است كه دورنماى آن در چهارده قرن پيش، رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله را متأثّر و غمگين ساخت، به طورى كه آن روز در مجمع عمومى مسلمانانى كه در ملازمت حضرتش به حج آمده و در مسجد الحرام جمع شده بودند، نگرانى خود را از آيندۀ امّت اسلامى به زبان آورد. و در شمار حوادث و وقايع تلخ و غم انگيز