64
عقل
علماى شيعه، با الهام‌گيرى از كتاب و سنّت، براى عقل در معارف دين جايگاه برجسته و شايسته‌اى قايل شده‌اند. از يك سو، اصل حسن و قبح عقلى را پذيرفته و عدل الهى را بر پايه‌ى آن اثبات و تبيين كرده‌اند و از سوى ديگر، فقهاى اماميه عقل را در عرض كتاب و سنّت به عنوان يكى از منابع و مدارك احكام شرعى دانسته، قاعده‌ى ملازمه‌ى ميان حكم عقل و شرع را پذيرفت‌اند و اين، علاوه بر نقش ابزارى عقل در فهم كتاب و سنت است، كه قراين و اعتبارات عقلى مى‌تواند راهگشاى مفسّران و مجتهدان در تفسير قرآن كريم و استنباط احكام الهى از قرآن و سنّت باشد.
تذكر اين نكته در اين جا لازم است كه آنچه به عنوان حجت الهى بر بشر در عرض وحى به شمار آمده است، مستقلات و يا ملازمات روشن عقلى است، و نه ظنون و احتمالات فكرى كه از نوع قياس و استحسان است. بدين جهت، در مكتب اهل‌بيت عليهم السلام ، و به پيروى از آن در فقه اماميه، عقل به عنوان راه استوارى براى استنباط و احكام الهى به رسميت شناخته شده است، ولى از قياس و استحسان و مانند آنها كه پشتوانه‌اى جز ظن و گمان ندارد، به شدّت نهى گرديده است.
حاصل آن كه عقل در موضوع دين‌شناسى و معرف دينى نقش‌هاى گوناگونى را ايفا مى‌كند: