66بى‌شك اين‌همه اختلاف فتوا ريشه در تشخيص و تبيين موضوع شرط وجوب حج، يعنى استطاعت دارد. اين مطالب و عوامل بسيار ديگر، سبب شد تا سلسله مقالاتى را پيرامون موضوع‌شناسى فقهى حج آغاز كنيم.
موضوعات فقهى، از جهات گوناگونى تقسيم پذيرند؛ از جمله مى‌توان آنها را به شرعى، عرفى و طبيعى تقسيم كرد. پر واضح است، منظور از موضوع در اين بحث، اعم از آن چيزى است كه در اصطلاح علم اصول، به متعلق حكم، ياد مى‌شود. ما در اين نوشته، به بحث و بررسى از «استطاعت» كه يكى از موضوعات پر دامنه و كليدى حج است، مى‌پردازيم.
در خاتمه، راقم اين سطور كه به بضاعت مزجات خود اعتراف دارد، از خوانندگان انديشمند، درخواست مى‌كند با پيشنهاد و انتقادهاى سودمند، يارى‌اش رسانند و بهره‌مندش سازند.
پيشينه بحث
در كتاب‌هاى استدلالى فقه، تا زمان شيخ مفيد، بحث استطاعت عنوان نشده است. اولين فقيهى كه «استطاعت» را به‌عنوان «شرط وجوب حج» مطرح كرد، شيخ مفيد بود. از آنجا كه بررسى تاريخ مسئله، در روشن شدن آن، نقش بسزايى دارد، براى روشن شدن سير تكاملى اين بحث، نظر برخى از فقهاى صدر اول را نقل مى‌كنيم:
1. شيخ مفيد (336 - 413ه .ق) در كتاب «المقنعه» مى‌نويسد:
والاستطاعة عندآل‌محمد(ص) للحج بعد كمال العقل وسلامة الجسم ممّا يمنعه من الحركة التي يبلغ بها المكان والتخلية من الموانع وجود الراحلة بعد ذلك والزاد. 1
استطاعت از ديدگاه شيعه، پس از كامل شدن عقل و سالم بودن جسم و تن از ناراحتى و مرضى كه مانع از رسيدن انسان به مكه مى‌شود و نيز خالى بودن راه از موانع سفر، عبارت است از داشتن ... راحله (وسيله راه) و سپس زاد (توشه).
2. سيد مرتضى (355 - 436ه .ق) در كتاب «المسائل الناصريات» آورده است: