45فراهم مى‌كند كه مى‌تواند فراتر از ابزارهاى تبليغى و رسانه‌اى، پيام‌هاى دينى را در بين مسلمانان ارسال نمايد. اين پيام‌ها، فرازمانى و فرامكانى است و از اين جهت، مى‌تواند هويتى دينى فراتر از همه مرزها و تشخص‌هاى فرهنگى و ملى ايجاد نمايد. به اين ترتيب نظام تبليغى حج مبتنى بر پيام‌هاى كالبدى و مكانى، امت اسلامى را تقويت مى‌كند.
بنابراين در اين بخش، تأثير مكان در شكل‌گيرى و پذيرش پيام تبليغى را بيان مى‌كنيم.
براساس پاسخ به چرايى تجلى پيام، مدل‌هاى گوناگون ارتباطى طراحى شده است. بر اين اساس برخى شرايط محيطى و اجتماعى را در ايجاد و بروز معانى و پيام‌ها در انسان مؤثر مى‌دانند. 1 در جامعه‌شناسى معارف انسانى 2، نمى‌توان با آن‌چنان عناصر و جريان‌هاى محض و مجرد معنوى روبه‌رو شد كه از دسترس نفوذ عوامل اجتماعى دور باشد؛ زيرا هر نوع اشتغال معنوى، به ناچار در پيكر مناسبات اجتماعى انجام مى‌گيرد. متقابلاً نيز در جامعه انسانى، پهنه خاصى يافت نمى‌شود كه عارى از عناصر و جريان‌هاى شناختى (معرفتى) باشد؛ زيرا هر جريان اجتماعى و هرگونه جامعه‌پذيرى، طبعاً در يك فضاى تمدنى خاص روى مى‌دهد و بنابراين هر رويه اجتماعى، حاصل عناصر معنوى نيز هست. 3 البته اين سخنان به اين معنا نيست كه اجتماع تنها مرجع معرفت بشرى است يا اينكه جامعه بر همه معارف انسان اثر دارد، بلكه سخن در اين است كه بسيارى از شناخت‌هاى ما، تحت تأثير جامعه و شرايط زمانى، مكانى و فرهنگى است.
از اين رهگذر مى‌توان برداشتى تبليغى - ارتباطى نمود و از تأثير مكان بر انتقال پيام دينى سخن گفت.