31نژادى تجربه مى‌كنند. زائران در اين فضا، نوعى از روابط اجتماعى را تجربه مى‌كنند كه ناقض ساختار معمول زندگى دنيوى است و با خصايص برابرگرايانه‌اى كه دارد، تجربه‌اى وحدت‌بخش را به زائران ارائه مى‌دهد. 1
4. هم‌گرايى اخلاقى (زمينه‌هاى اخلاقى امت اسلامى)
علاوه بر جهات ارتباطات بين‌فرهنگى و ميان‌فردى، و همچنين جهات فقهى و مناسكى حج كه مى‌توان آنها را در بستر هويت دينى در راستاى ايجاد وحدت ايدئولوژيك، فقهى و سياسى تحليل كرد، فضاى كلى اخلاقى، تربيتى و عرفانى حج را نيز مى‌توان در اين راستا تحليل نمود.
حج تنها يك عبادت محض و خودسازى بدون توجه به جامعه‌سازى نيست و در عين ارتقاى اخلاقى، مؤثرترين وسيله براى پيشبرد اهداف سياسى است. اختلاط «عبادت» و «سياست، اقتصاد و...» در حج است كه باعث شده در روايات، از كعبه به عنوان عامل ثبات‌بخش دين بر روى زمين ياد شود؛ زيرا به تعبيرى، روح عبادت، توجه به خدا و روح سياست، توجه به خلق خداست. 2
حج در مفهوم بين‌المللى دو نوع منافع كاركردى دارد: 1. نتايج تربيتى و خودسازى كه به معناى هماهنگى فرد با خداوند و هم‌نوايى او با فطرت و طبيعت است؛ 2. آثار سياسى و اجتماعى كه به معناى ارتباط و هماهنگى با واحدها و گروه‌هاى اجتماعى و سياسى اسلامى ديگر است كه به صورت ملت‌ها و دولت‌ها و از نژادهاى مختلف و داراى زبان‌ها و فرهنگ‌هاى گوناگون هستند.
بنابراين مى‌توان گفت برنامه تربيتى و خودسازى، مقدمه‌اى براى ايجاد يگانگى در جامعه بزرگ اسلامى است. 3