32
ب) دستاوردهاى اجتماعى
انسان موجودى اجتماعى است و بيشتر نيازهاى او در تعامل با جامعه برمى‌آيد. بريدن او از اجتماع، وى را با كمبودها و مشكلات جدّى روبه‌رو مى‌كند. همچنين بسيارى از فضيلت‌هاى والاى اخلاقى - همانند ايثار، انفاق، خيرخواهى، گذشت و... - تنها در اجتماعى‌زيستن و ارتباط با مردم به‌دست مى‌آيد. در اين ميان، حج فرصت خوبى است براى تمرين و تقويت اجتماعى بودن و زمينه مناسبى براى شكل دادن به يك زيست اجتماعى آميخته با اخلاق دينى و دگرگرايى و مهرورزى. اين زيست اجتماعى در حج، دستاوردهاى سودبخشى دارد كه برخى از آنها را در ادامه مرور مى‌كنيم:
يك - ايجاد و گسترش تفاهم و تبادل افكار
به موجب احكام قرآنى، تمام مسلمانان با هم برادرند و چنان‌كه علماى اسلام بيان مى‌كنند، حج بيت‌الله براى استحكام مبانى اخوّت مقرّر گرديده است. آرى همه حجّاج يك جا جمع مى‌آيند و از حال هم باخبر مى‌شوند و تبادل افكار مى‌كنند. در نتيجۀ اين ملاقات و تبادل فكر است كه احدى از غربيان از خوف، نمى‌تواند به آنجا گام بگذارد. نظرياتى كه در اثر تبادل افكار پيدا مى‌شود، به وسيله خود حجّاج منتشر مى‌گردد. 1
شهيد مطهرى مى‌نويسد:
يكى از كارهاى پسنديده‌اى كه در دنياى امروز معمول است، اين است كه افرادى كه در يك محفل و يا كنگره براى اولين بار با هم آشنا مى‌شوند كارت‌هاى خود را مبادله مى‌كنند، اسم و آدرس يكديگر را ياد مى‌گيرند. اين كار وسيله مى‌شود كه بعدها با هم نامه مبادله كنند، از كارهاى يكديگر آگاه شوند، آثار و تأليفات خود يا آثار و تأليفات مورد علاقه خود را براى