45برخى از آزمايش‌ها، پيچيده و سنگين و ناپيداست به گونه‌اى كه قرآن مجيد از آنها به «بلاى عظيم» ياد مى‌كند، آنجا كه مى‌فرمايد: (وَ فِي ذٰلِكُمْ بَلاٰءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ...) ؛ «و در اين، آزمايش بزرگى از سوى خدا بر شما بود». (اعراف:141)
در اين ميان، حج از آزمايش‌هاى سخت و بزرگى است كه به گونه‌اى همگون، همه مؤمنان در تمام عمر يك‌بار در آن آزمايش مى‌شوند.
على(ع) در اين باره، در خطبه مهم اعتقادى، تاريخى، سياسى، علمى و اخلاقى قاصعه فرموده است:
الا تَرَونَ انَّ اللهَ سُبحانَهُ اختَبَرَ الاَوَّلينَ مِن لَدُن آدَمَ عَلَيهِ السَّلام، الَي الآخِرينَ مِن هذَا العالَمِ بِاَحجارٍ لا تَضُرُّ وَلا تَنفَعُ وَ لا تُبصِرُ وَ لا تَسمَعُ فَجَعَلَها بَيتَهُ الحَرامَ الَّذي جَعَلَهُ اللهُ لِلنَّاسِ قياماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِاَوعرِ بِقاعِ الاَرضِ حَجراً وَ اقَلِّ نَتائِقِ الدُّنيا مَدَراً وَ اضيَق بُطُونِ الاَودِيَةِ قُطراً بَينَ جِبالِ خَشِنَةٍ وَ رِمالٍ دَمِثَةٍ وَ عُيُونٍ وَشِلَةٍ وَقُري مُنقطعةٍ لا يَزكُو بِها خُفّ وَ لا حافِرٌ وَ لا ظِلفٌ... 1
آيا مشاهده نمى‌كنيد كه خداى سبحان، انسان‌هاى پيشين از آدم(ع) تا آيندگان اين جهان را با سنگ‌هايى در مكّه آزمايش كرد كه نه زيان مى‌رسانند و نه نفعى دارند، نه مى‌بينند و نه مى‌شنوند؟ اين سنگ‌ها را خانه محترم خود، قرار داده و آن را عامل پايدارى مردم گردانيد. سپس كعبه را در سنگلاخ‌ترين مكان‌ها، بى‌گياه‌ترين زمين‌ها و كم‌فاصله‌ترين درّه‌ها، در ميان كوه‌هاى خشن، سنگريزه‌هاى فراوان و چشمه‌هاى كم آب و آبادى‌هاى از هم دور قرار داد كه نه شتر و نه اسب و نه گاو و گوسفند هيچ كدام در آن سرزمين آسايش ندارند.
سپس آدم(ع) و فرزندانش را فرمان داد كه به سوى كعبه بازگردند و آن را مركز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند تا مردم با عشق قلب‌ها، به سرعت از ميان فلات و دشت‌هاى دور و از درون شهرها، روستاها، دره‌هاى عميق و جزاير پراكنده دريا به سوى مكه روى آورند؛ شانه‌هاى خود را بجنبانند و گرداگرد كعبه، لا اله الا الله بر زبان جارى سازند و در اطراف خانه، طواف كنند و با موهاى آشفته و بدن‌هاى پرگرد و غبار در حركت باشند؛ لباس‌هاى