43كعبه را داشته باشد» بيان شده است.

البته در روايات اسلامى و كتب فقهى، استطاعت به معنى داشتن زاد و توشه، مركب، توانايى جسمى و باز بودن راه و توانايى بر اداره زندگى به هنگام بازگشت از حج تفسير شده است. ¹ ولى در حقيقت، همه اينها در آيه فوق، مندرج است. زيرا استطاعت در اصل به معناى توانايى است كه شامل تمام اين امور مى‌شود. ²

اين موضوع كه حج به عنوان يك دين، بر ذمّه انسان‌هاست، در روايات اسلامى، نيز به آن پرداخته شده است. چنان‌كه عبدالله بن فضل روايت كرده است:

قُلتُ لاَبي عَبدِالله(ع) انَّ عَلَيَّ دَيناً كَثيراً وَ ليَ عَيالٌ لا اقدِرُ عَلَي الحج، فَعَلِّمني دُعاءً ادعُو بِهِ، فَقَالَ: قُل في دُبُرِ كُلِّ صَلاةٍ مَكتُوبَةٍ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاقضِ عَنّي دَينَ الدُّنيا وَ الآخِرة، فَقُلتُ لَه: امّا دَينُ الدُّنيا فَقَد عَلِمْتُهُ، فَما دَينُ الآخِرَة؟ فَقالَ: دَينُ الآخِرَة الحج. ³

به امام صادق(ع) عرض كردم: بر ذمّه‌ام دين فراوان است و در عين حال، داراى زن و فرزند مى‌باشم و توانايى انجام حج را ندارم. مرا دعايى بياموزيد كه آن را بخوانم (و به بركت آن توفيق زيارت خانه خدا را بيابم) حضرت فرمود: بعد از هر نماز واجب بگو: بار خدايا! بر محمّد و آل محمّد درود بفرست و دينِ دنيا و آخرتم را ادا كن. به حضرت عرض كردم: اما دينِ دنيا را مى‌دانم و مى‌شناسم، پس دين آخرت چيست و كدام است؟ حضرت فرمود: دين آخرت، حج (و زيارت خانه خدا) است.

ج) حج، آزمايش بزرگ الهى

بر اساس آيات قرآن مجيد، فلسفه آزمايش الهى اين است كه خداوند متعال، انسان‌ها را در مراحل حساس زندگى و تنگناها و كمبودها و وضيعت بحرانى، در بوته