73در آن دوران، تنها محدوده طواف مطرح بود و اعراب چيزى به نام مسجدالحرام نمىشناختند تا اينكه خداوند آيات سوره اسرا را نازل و در آن از مسجدالحرام يادكرد. 1مسجدالحرام در دورههاى متعدد از زمان خليفه دوم (17 هجرى) تا عصر حاضر 9 مرتبه توسعه يافته است كه بر اساس جدول پيوستى ميزان آن توسعهها كه با تخريب اماكن و خانههاى اطراف صورت پذيرفته روشن است. بيشترين توسعه در دو مرحله توسط آل سعود انجام پذيرفته است كه مجموع مساحت مسجدالحرام را به 366/000 متر مربع رسانيده است. اكنون همزمان بيش از يك ميليون نفر مىتوانند در آن اقامه نماز كنند.
در پروژه عظيمى كه مرحلۀ اوليه آن در حال اجرا است قرار است تا شعاع 150 مترى اطراف مسجد از دو جهت توسعه يابد لذا بسيارى از هتلها و ساختمانهاى اطراف كه حتى تازه احداث شدهاند تخريب خواهند شده. قرار است گنجايش حجم نمازگزاران در مسجدالحرام از 600 هزار نفر به 1 ميليون نفر افزايش يابد. (تصاوير شمارۀ 25 تا 31)
و) درهاى مسجدالحرام از ابتدا تا كنون
مسجدالحرام در عصر خليفه مهدى عباسى (160 هجرى) داراى