15 «مَعَ مَا فِيهِ مِنَ‌التَّفَقُّهِ وَنَقْلِ أَخْبَارِالْأَئِمَّةِ عليهم السلام إِلَى كُلِّ صُقْعٍ وَ نَاحِيَةٍ كَمَا قَالَ‌اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ » . ¹

«از ديگر آثار حج اين است كه حج‌گزاران فقه و علم دين را بياموزند و آثار ائمه را منتشر كنند و اخبار آن را براى ديگران بازگو نمايند. همانگونه كه خداوند بزرگ فرموده است: «چرا از هر فرقه و گروهى، جمعى سفر نمى‌كنند تا فقه و دانش دين را فرا گيرند و هنگام بازگشت، مردمشان را ارشاد كنند و بيم دهند شايد، آنها متنبّه شده، بترسند.»

چنين به نظر مى‌رسد كه تفقّه در اين آيه، به فقه اصطلاحى و تبحّر در احكام فرعيه محدود نباشد، بلكه علم و معرفت به اصول و فروع و مبانى و احكام و معارف و اخلاق و در نتيجه شناخت و مسؤوليتهاى فردى و اجتماعى؛ يعنى تمام آنچه را يك مسلمان بايد بداند و بشناسد، شامل مى‌گردد و در اين ميان، مسألۀ امامت و ولايت از اهميت ويژه‌اى برخوردار است؛ چنانكه روايات بسيارى بر اين مطلب صراحت دارد و مسألۀ برائت كه در تار و پود حج تعبيه شده است. ²

ديار وحى و آثار پيامبر صلى الله عليه و آله

از ديگر ابعاد فرهنگى حج، مرور و مطالعۀ ميدانى در تاريخ اسلام و مشاهدۀ آثار نبوّت در سرزمين وحى و حرمين شريفين است. يادآورى خاطرات نورانىِ پيامبر گرامى اسلام از لحظۀ تولد و روزگار پر رنج يتيمى