13وى اقرار دارد اين يافته‌ها تنها و تنها، مرواريدى است از دل ژرفاى دريا و ستاره‌اى است از كهكشان دور دست آسمان و گامى است در دل بى‌انتهاى كوير و جرعه‌اى است در پهندشت خشك زمين و واژه‌اى است از واژگان گستردۀ ادب و بيتى است از ديوانهاى شاعران پارسى‌گوى؛ و اين در حالى است كه تازه، شاعران، عارفان، اديبان، انديشمندان، نويسندگان، گويندگان، هنرمندان و... خود، تنها توانسته‌اند به اندازۀ شعور، معرفت، ادب، انديشه، قلم، زبان، هنر و توانايى و استعداد و شايستگى خويش، رازى از خزينۀ اسرار و رمزى از گنجينۀ رموز حج را دريابند و به بعدى از ابعاد و گوشه‌اى از زواياى آن بنگرند. 1
گذرها و نظرها
برخى به حج از ديد فردى نگريسته‌اند و برگزارى اين مراسم را جهت يك دوره تهذيب و تزكيۀ نفس و خودسازى مى‌دانند كه شعرا بيشترين حرف را در اين زمينه زده‌اند.
گروهى به حج از ديدگاه اجتماعى نگريسته‌اند و آن را يك كنگرۀ بزرگ و يك اجتماع باشكوه براى رفع مشكلات و نابسامانيهاى جهان اسلام دانسته‌اند كه در آن سياه و سفيد، فقير و غنى، مسؤول و رعيت، شرقى و غربى، همه گرد هم مى‌آيند و اعلام حضور و وجود مى‌كنند.
بعضى ديگر به حج از ديد سياسى نظر كرده‌اند و فلسفۀ اين گردهم‌آيى بزرگ را جهت وحدت و وحدت جهت مسلمين و براى بررسى وضع حكومتها و نظامهاى