9مسجد جهان بدل مى‌شود. براى آشنايى با اين طرح معمارى، در آغاز بايد به ساختمان اصلى مسجد، كه به‌سان قلب طرح توسعه است، نظر افكند؛ بنابراين، بيان فشرده‌اى از تحوّلات تاريخى مسجد نبوى و شهر مدينه، از پگاه هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله تاكنون، بايسته است و از جمله به تغيير سمت قبله از قدس به مكّۀ مكرّمه، معرّفى عناصر نوين معمارى افزوده به مسجد، مدّت زمان ساخت و توسعۀ مسجد در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و... اشاره مى‌شود.
پرداختن به اين‌گونه مسائل، از آن‌رو است كه تحليل كارهاى امروز و فردا و شناخت ويژگى‌هاى آن، بر بنياد همين امور برپاست، و اندكى گسترش در بحث، موجب شده است كه همۀ دگرگونيهاى ساختمانى و مجموعۀ بناى مسجد نيز مورد بررسى قرار گيرد.
ناگزيريم فروتنانه يادآور شويم كه براى سامان دادن به اين پژوهش، بايد در تاريخ معمارى جزيرةالعرب و دگرگونى‌هاى آن در گذر روزگار تا پيشرفت‌هاى گستردۀ اخير تلاش و كوششى فراوان به‌عمل آيد، امّا اين كتاب، كه در تهيّۀ آن تنها از اسناد و مدارك معمارى بهره‌گيرى شده است، به اين دليل فراهم آمده كه افزون بر سپاسگزارى از دست‌اندركاران اين توسعه، زمينه‌ساز جستارهاى گسترده‌تر پيرامون عمليات جديد نوسازى حرم شريف نبوى باشد.