47استعدادهاى مختلف حكمت عالى جهان و حقايق ثابت وجود در آن منعكس مى‌گرديد و عقايد محكم و ايمان راسخ در نفوس جاى مى‌گرفت، و درهاى فهم حقايق و قوانين و اجتهاد به روى عموم گشوده مى‌شد، چنان‌كه از مسجد سادۀ مدينه كه نمونۀ اوّل خانۀ ابراهيم بود، در مدت هشت سال رشيدترين مردم برخاستند. گفته‌ها و اعمال و رفتارشان شاهد است كه در فهم اسرار جهان و آنچه مربوط به سعادت انسان است و در تشخيص حدود و ريشۀ قوانين و مسؤوليت در برابر آن و رموز سياست و روح نظامى‌گرى از مكتب‌هاى هزار سالۀ فلسفى و تربيتى دنيا گذراندند. سخنانى از آنان مانده كه اهل فكر و تحقيق آن‌ها را مورد شرح و تفسير قرار مى‌دهند، با روح نظامى‌گرى، سپاهيان ورزيدۀ روم و ايران را درهم شكستند و با روح عدالت و سياست الهى و فكر قانون فهمى، بر سياست‌ها و اجتماعات دنيا فاتح شدند. جهانى را فتح كردندو با عالى‌ترين صورتى نگاه داشتند. روى خرابه‌هاى تمدن قديم ايران و روم تمدن نوين برپا ساختند. كاخ‌هاى سودپرستى و استعباد و استثمار خلق را ويران نمودند و به جاى آن، مساجد بندگى خدا و آزادمنشى برپا ساختند، در هر مسجدى پس از نماز و تقويت بنيۀ تقوا حوزه‌ها و حلقه‌هاى درس و بحث تشكيل مى‌شد و پهلوى هر مسجد، مدرسه ساختند و هزاران طالب علم و محصل در فنون مختلف رفت و آمد مى‌نمودند. علوم دنيا را گرفتند و آن را در لابراتوار اذهان پاك خود تجزيه و تحليل نمودند و با صورت كامل‌تر و محكم‌ترى به دنيا رساندند. آن عقايد ايمانى و آراى سياسى و اخلاقى محكم، منشأ پديد