18
محاسبۀ نفس، قبل از حج، در حين حج و بعد از حج
محاسبۀ نفس سه عنصر اصلى دارد كه مى‌توان گفت: عنصر اول آن به قبل از حج و عنصر دوم، به دوران اعمال حج و سومى به دوران بازگشت به وطن مربوط مى‌شود و عنصر چهارم معاقبه يا معاتبه (مجازات كردن يا مذمت نمودن) است.
1 . مشارطه: در اين مرحله، انسان با خدا و نفس خود شرط هايى مى‌بندد و به وفاى آن تعهد مى‌دهد؛ مثلاً وقتى مى‌خواهيم به حج مشرف شويم ، آنچه از مناسك ياد مى‌گيريم ، در حقيقت، مواد مشارطه با خداست.
2 . مراقبه: در اين مرحله، به آنچه تعهد داده‌ايم در محل‌ها و مناسك حج، عمل مى‌كنيم و مراقب اداى صحيح آن هستيم و اين همان مراقبت بر مشارطه است. ضمانت اجرايى مراقبت اين است كه اگر در موردى خلافى صادر شد، خود را با ذبح يك قربانى جريمه مى‌كنيم و اين همان معاقبه است.
3 . محاسبه: در اين مرحله، مشارطه را حسابرسى مى‌كنيم: آنجا كه خلافى انجام نشده، خوشحاليم و اگر خلافى پديد آمده، آن را جبران، و براى اين قصور كيفرى درنظر مى‌گيريم. ممكن است برخى براى جبران خلاف، چند ركعت نماز بگزارند يا چند آيه و يا سوره از قرآن تلاوت كنند و يا انفاقى دهند كه اين نيز مطلوب خواهد بود.
چند نفرى كه با هم رفيق طريق سلوك مى‌شوند، اگر دسته جمعى محاسبۀ نفس كنند و بنگرند كه چه ميزان پيشرفت يا عقبگرد كرده‌اند، بالاترين مجلس انس و هيئت است. معاقبه ومجازات نفس سبب پيشرفت