23سرّش ظاهراً اين است كه حقوق عظيم آن محدوده رعايت نمى‌شود و رفته رفته پايۀ سست عهدى و دل‌مردگى چيده خواهد شد؛ البته زائر مجاور كه رعايت حقوق حرم فراموشش نشود از فيض عظيمى برخوردار مى‌گردد زيرا اقامه در حرم بهتر از خروج از آنست 1.
12 - خضوع در ساحت قدس كعبه اقتضا دارد كه نه تنها از لحاظ سيرت كسى برتر از آن نباشد، چنانكه نيست، بلكه از لحاظ صورت نيز برتر از آن بنا نكند تا در آن بناى مرتفع قرار گيرد و كعبه زيربناى وى واقع گردد؛ چنانكه از حضرت امام باقر(ع)رسيده است:
«...لأينبغى لاحد ان يرفع بناء فوق الكعبه » 2.
براى جاى جاى حرم و نيز مناسك حج و عمره اسرار و رموزى است كه جز براى زائران خاص، كه صاحب‌خانه را در مجالى گوناگون مشاهده مى‌نمايند مكشوف نخواهد بود. به اميد ديدار رب‌البيت و شهود آيات آفاقى و انفسى آن و امتثال حج ابراهيمى و اعتمار ناب حسينى (ع) تفصيل بحث به مجال ديگر موكول مى‌شود.
و الحمدللّٰه رب العالمين
جوادى آملى - 1371/9/5