358
كلام آخر
هرچند به پايان اين مباحث رسيديم، اما «فرهنگ زيارت» حجمى وسيع‌تر و ابعادى گسترده از اين دارد.
ديديم كه «زيارت»، هم جنبۀ اعتقادى داشت، هم بُعد سياسى، تاريخى و اجتماعى، و هم از «سازندگى» و «تربيت» برخوردار بود.
با اين وصف، نه زيارت كهنه‌شدنى است، و نه آثار تربيتى و جنبه‌هاى سازندگى آن كم مى‌شود و نه اين موج زلال عشق و معرفت، آرام مى‌گيرد.
«زائر»، هركه باشد و «زيارت»، هرگاه كه انجام شود و «مزار» در هرجا و هر سرزمين كه باشد، كانونى براى رشد معنويات و زمينه‌اى براى رشد ارزش‌هاى الهى در انسان‌هاست.
چه زيارتِ «خانۀ خدا» باشد،
چه زيارتِ «مرقد رسول‌الله»،
چه زيارتِ قبور اولياى دين و مدفونين مظلوم «بقيع»،
و چه شهداى «اُحد»، مدفونينِ قبرستان ابوطالب، مدفونين در عتبات عاليات و شام