19اين اثر به دو بخش كلى تقسيم شده است: بخش اول كه مبتنى بر عوامل درونى و بيرونى بيدارى اسلامى است، اين ايده را دنبال مى‌كند كه كاركردهاى حج، علل بيدارى اسلامى را پوشش مى‌دهد. به عبارت ديگر، حج درون‌مايه و جوشش درونى جهان اسلام است كه تحقق بجا و همه‌جانبه آن، مانع از بروز شرايط ضعف و انحطاط جامعه اسلامى مى‌شود كه براى برون‌رفت از آن، نهضت و شرايطى به نام بيدارى اسلامى لازم است. به عبارت ديگر، تحقق اهداف و كاركردهاى جامع بيدارى اسلامى، اقدامى پيش‌دستانه در جلوگيرى از شرايط ضعف و انحطاط جوامع اسلامى است. از اين جهت، حج عاملى مقدم و آغازين در تعالى جهان اسلام است.
در بخش دوم كتاب، به شرايط پسينى جهان اسلام توجه شده است؛ يعنى شرايط كنونى جهان اسلام كه نهضت‌هاى اسلام‌گرايانه، تعالى جهان اسلام را دنبال مى‌كنند؛ شرايطى كه از آن به بيدارى اسلامى تعبير مى‌شود. در اين شرايط نيز، حج ظرفيت بالايى در تقويت بيدارى اسلامى دارد.
به اين ترتيب، حج با نقش‌آفرينى پيشينى و پسينى در بيدارى اسلامى، تعالى جهان اسلام را مد نظر دارد. البته طبيعى است كه همه اين موارد در صورت تحقق همه‌جانبه و كامل حج در ابعاد سياسى و اجتماعى، در كنار ابعاد اخلاقى و مناسكى است.
اميد است اثر حاضر، مورد توجه پژوهشگران، روحانيان كاروان و زائران گرامى قرار گيرد و بتواند ادبيات علمى حج را قدمى پيش برد.
محسن محمدى
خرداد 1393